چکیده:
منشا اصلی عرفان و تصوف اسلامی، قرآن و سیره نبوی است و بنای آن بر زهد و اخلاص همراه با چاشنی عشق و محبت نهاده شده است.
از جمله آداب و مسایلی که همواره در دو جنبه ظاهری و روحانی مورد توجه و اختلاف نظر و ذوق میان مشایخ و محققان صوفیه بوده، «سفر» است.
در نوشته حاضر بر مبنای متون نثر صوفیانه فارسی، به بررسی و تبیین سفر ظاهر، از نخستین دوره پیدایش عرفان و تصوف تا اواخر سده هشتم هجری می پردازیم و انواع سفر، انگیزه ها، فواید، اهداف و مقاصد و لوازم سفر را همراه با دیدگاههای متصوفه و شخصیت های نامدار هر دوره در ارتباط با این مساله بررسی می کنیم.
در این جستار، علاوه بر استناد به قرآن کریم و احادیث و روایات ماثوره، به شیوه کتابخانه ای و بر اساس فن توصیف و تحلیل محتوا، به منابع نظری تصوف و عرفان و شرح احوال و سخنان بزرگان صوفیه، از سده پنجم تا هشتم ارجاع داده شده است.
Islamic Gnostics/ Sufism mainly originates from the Quran and the apostolic custom; and is based on piety and pure devotion، with the flavor of love.
“Journeying” is one of the issues and traditions which in two levels of external and internal (spiritual) has been of great importance and controversy for the Sufi elders and researchers.
The present article studies the external journey during a long period of time، from the early stages of the development of Gnostics and Sufism up to the end of the 8th (Islamic) century. Types of journey، its motivations، advantages، goals and objectives، and requirements are studied according to the different views of the Sufis and other great figures of each period.
The research was done by a descriptive-analytic method. In addition to reliance on the holy Quran and sacred sayings، we have also made references to the theoretical works on Sufism، and the biographies of the Sufi elders from the 5th to the 8th centuries.
خلاصه ماشینی:
در دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علی دربارهی سفر دو بیت آمده است : تغرب عن الأوطان فی طلب العلی و سافر ففی الأسفار خمس فوائد تفرج هم و اکتساب معیشهج و علم و آداب و صحبه ماجد (مطهری، 1367: 258 به نقل از المستدرک، ج3: 22) امام ، پنج فایدهی مهم را در سفر بر شمردهاند : 1-برطرف شدن اندوهها 2-کسب معیشت و به دست آوردن روزی 3-فراگیری دانش از محضر علما در سرزمینهای مختلف 4-آموختن آداب و رسوم تازه و اخذ و انتخاب نکات مثبت فرهنگهای بیگانه 5-همنشینی با بزرگان که موجب کمال بخشی روح بشر دانست که از پایان سدهی نخست هجری به شکل تنسک ، عزلت و روی گردانی از دنیا جلوه کرد؛ اما هنوز نظام و ترتیب خاصی به خود نگرفته بود.
دیدگاه مشایخ این دوره دربارهی سفر بایزید بسطامی: اغلب سالهای عمر خود را در بسطام گذرانید، هر چند منابع کهن به سفر سی سالهی وی در شامات اشاره میکنند، (عطار، همان: 140) اما در آثار دیگر تنها به یک بار سفر مکهی وی اشاره شده است و دیگر سفرهایش ظاهرا به اجبار و تهدید مخالفان بوده است .
در آثار نظری تصوف و عرفان بابی به آداب سفر اختصاص داده شده است، اما حد و رسم منطقی سفرهای ظاهری در کتابهای حکمت عملی حجه الاسلام غزالی (از جمله احیاء علوم الدین و کیمیای سعادت) به طور مفصل مشخص گردیده است.