چکیده:
درباره دانشمند و سخن سرای بلند آوازه ایرانی، حکیم عمر خیام نیشابوری و آثار برجسته او به ویژه شعرش، نوشته های گوناگون پدید آمده است، اما در گستره خیام پژوهی هنوز جای بسیاری از پژوهش های بایسته و مطالعات بنیادی خالی است. در نگاهی کلی به آثاری که درایران در پیوند با خیام پدید آمده است، می توان این کارنامه را به پیش از سال 1300 خورشیدی و پس از آن تقسیم کرد: در بخش نخست، در منابع و اسناد کهن، مطالب ضد و نقیض درباره خیام فراوان است و در شکل گیری و گسترش پژوهش های بخش دوم، ترجمه انگلیسی ادواردفیتزجرالد از رباعیات خیام، جایگاه ویژه ای دارد؛ زیرا افزون بر این که این ترجمه، توجه جهانیان را به خیام و ایران جلب کرد، بسیاری از پژوهشگران ایرانی را نیز برانگیخت تا با دقت و درنگ بیشتری به زندگی و شخصیت خیام بپردازند و البته ضد و نقیض هایی که در اسناد و منابع کهن وجود داشت و همچنین شیوه نگرش خیام پژوهان موجب شد رویکردهای گوناگون در گستره خیام شناسی معاصر پدید آید.
نویسندگان این مقاله در یک طرح پژوهشی گسترده، نزدیک به سه سال به شناسایی، معرفی و بررسی تمامی آثاری پرداختند که در سده چهاردهم (از سال 1300 تا پایان سال 1380 خورشیدی) در پیوند با خیام در ایران پدید آمده، یا از زبان های دیگر به فارسی برگردانده شده است. آنچه در این مقاله به آن پرداخته می شود، بررسی کلی کارنامه خیام پژوهی در سده چهاردهم است که با ارایه جدول ها و نمودارهای زمانی و موضوعی بازنموده شده است.
A big variety of woks have been appeared about Omar Khayyam، the Iranian scientist and poet، which study his prominent works and particularly his Ruba’iyat (quartets). Yet، there are lots of basic gaps in the process of this study. In a general view، we can divide the writings on Khayyam، historically into two periods: writings before the year 1300 (Iranian Year)، and writings after the year 1300. There are lots of controversies among the literature on Khayyam before this period. Development of the literature on Khayyam after 1300 was mostly influenced by Fitz Gerald’s translation of Ruba’iyat from Farsi into English because it not only attracted the world’s attention to Khayyam and Iran، but also caused Iranian researchers to do their researches carefully and with more speculation. However، the controversies among the ancient literature، as well as diverse views among the researchers resulted in different approaches to the point in the field of modern studies of Khayyam.
The authors of the present article، in the course of a research project which lasted nearly three years، studied all the original Iranian works appeared between 1300 and 1380 about Khayyam، as well as ones translated into Farsi from other languages. What here is presented is a general survey to the study of Khayyam during the current century. The article provides Time and Content tables and figures.
خلاصه ماشینی:
بررسی کارنامهی خیام پژوهی در نگاهی کلی به آثاری که در ایران درپیوند با خیام پدید آمده است، میتوان این کارنامه را به پیش ازسال 1300خورشیدی و پس از آن تقسیم کرد: در بخش نخست، در منابع و اسنادکهن، مطالب ضد و نقیض دربارهیخیام فراوان است که برخی از پژوهشگران مانند اسماعیل یکانی در کتاب نادرهی ایام، عمرخیام و علی دشتی در کتاب دمی باخیام به این موضوع پرداختهاند.
در شکلگیری و گسترش پژوهشهای بخش دوم، ترجمهیانگلیسی ادواردفیتزجرالد از رباعیات خیام، جایگاه ویژهای دارد؛ زیرا افزون براینکه این ترجمه، توجه جهانیان را به خیام و ایران جلب کرد، بسیاری از پژوهشگران ایرانی را نیز برانگیخت تا با دقت و درنگ بیشتری به زندگی و شخصیت خیام بپردازند و البته ضد و نقیضهایی که در اسناد و منابعکهن وجود داشت، موجب شد رویکردهای گوناگون درگسترهیخیامشناسی معاصر پدید آید که نویسندگان این مقاله در نوشتهای دیگر این رویکردها را در پنج گروه دستهبندی کردهاند.
در این دوران همچنین صادق هدایت با نوشتن مقالهی «مقدمهای بر رباعیات خیام»، دیدگاه خود را دربارهی اندیشه و شخصیت خیام بیان کرد و البته ایشان ده سال بعد در کتاب ترانههای خیام برخی از مطالب این مقاله را تغییر داد.
برای نمونه در دههی پنجم، برای نخستین بار مقالههایی در نقد و معرفی کتابهایی که در پیوند با خیام نوشته شده بود، در نشریهی راهنمای کتاب چاپ شد که از آن جمله اند: «دمی با خیام، اثر علی دشتی» نوشتهی حسین خدیو جم (1348 هـ .