چکیده:
فرهنگ جهانگیری از منابعی است که در آن،ذیل برخی واژهها،ابیاتی از رودکی برای شاهد،ضبط گردیده است؛به همین سبب یکی از منابع دیوان بازیافتهی رودکی در تصحیح سعید نفیسی و دیگران،همین فرهنگ جهانگیری است.این فرهنگ همچنین به منزلهی یکی از نخستین کتابهایی است که در آن شعر قطران به نام رودکی ضبط شده است.محور اصلی و اساسی این مقاله در زمینهی بیتی منتسب به رودکی است که این بیت در فرهنگها به نام رودکی در جایگاه شاهد معنی«همانا و هرگز»؛برای واژهی«آرنگ»آمده است؛حال آنکه این بیت،بیت دوم رباعیای از قطران تبریزی است که در آن بیت«از آنک(آنکه)»،«آرنگ» خوانده شده و بیت نیز از رودکی دانسته شده است.قدیمیترین سند انتساب بیست مورد نظر به رودکی،فرهنگ جهانگیری است و هم آن است که این بیت را در جایگاه شاهد معنی«همانا»برای«آرنگ»آورده و فرهنگنویسان پس از وی نیز آن را براساس فرهنگ جهانگیری،وارد فرهنگ خود نمودهاند.همچنین در این مقاله برخی ابیات و رباعیات منسوب به رودکی سمرقندی را در دیوان دیگر شاعران ادب فارسی بازجستهایم.
خلاصه ماشینی:
"2. تصحیف«از آنک(آنکه)»به«آرنگ» در دیوان رودکی سمرقندی در قسمت«ابیات پراکنده که به هم پیوسته نیست»،یت زیر ثبت شده است: هرگز نکند سوی من خسته نگاهی آرنگ نخواهد که شود شاد دل من (ارودکی سمرقندی،6731:341) مآخذ انتساب این بیت به رودکی عبارتند از:فرهنگ جهانگیری؛فرهنگ رشیدی؛ مجمع الفرس(نسخهی مکمل متعلق به پرفسور چایکین)؛مجمع الفرس سروری (نسخهی مکمل متعلق به سعید نفیسی).
رودکی گوید: هرگز نکند سوی من خسته نگاهی آرنگ نخواهد که شود شاد دل من» (رشیدی،7331:ذیل«آرنگ») غالب دهلوی در نقدی که بر برهان قاطع نوشته،به انتقاد از واژهی«آرنگ»پرداخته و دربارهی آن چنین نوشته است:«نگرستن این عبارت،خون را در دل و مغز را در سر، به جوش میآرد...
بیت مذکور که ظاهرا بیت دوم از یک رباعی است،در بهرهی دوم رباعیای در دیوان قطران تبریزی ضبط شده است،با این تفاوت که به جای ضبط«آرنگ»در شر رودکی،در رباعی قطران«از آنک(آنکه)»ضبط گردیده است؛چنین است رباعی قطران: آن کس که به یک چشم زدن برد دل من زد آتش افروخته در آب و گل من هرگز نکند سوی من خسته نگاهی از آنکه نخواهد که شود شاد دل من (قطران تبریزی،1331:394) در سایر چاپهای دیوان رودکی نیز ضبط این بیت براساس چاپ نفیسی است و معنی آرنگ را نیز براساس لغتنامهی دهخدا،«همانا و هرگز»ذکر کردهاند.
بیتی دیگر از قطران در دیوان رودکی بیت زیر در دیوان رودکی،به نام وی آمده است: ای شاه نبی سیرت،ایمان تو محکم ای میر علی حکمت،عالم به تو در غال (رودکی سمرقندی،6731:041) مآخذ انتساب این بیت به رودکی،عبارتند از:برهان جامع،فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی،فرهنگ انجمن آرای ناصری،آثار ابو عبد الله رودکی،نشریات دولتی تاجیکستان،استالین آباد 8691."