چکیده:
این پژوهش در پی یافته هایی برای پرسش های زیر می باشد:1- شورش درویش رضا در دوره شاه صفی از چه عواملی نشات می گرفت و اهداف آن چه بود؟، 2- ماهیت فکری و اجتماعی این شورش چگونه بوده است؟، 3- این شورش چه سرنوشتی پیدا کرد؟ و چرا؟شورش درویش رضا به سال 1041 ه.ق. در قزوین و در دوره زمامداری شاه صفی صفوی (52-1038 ه.ق.) رخ داد. درویش رضا با بهره جستن از زمینه های اجتماعی- اقتصادی و برخی آموزه های مذهبی و نیز تاثیرپذیری از عقاید و تفکرات برخی از جنبش های اجتماعی سرکوب شده در دولت صفوی، توانست توده وسیعی از مردم ترک و تاجیک را که از نظام اقتصادی موجود و فشارهای مالیاتی ناراضی بودند به گرد خویش فراهم آورد و با وعده برقراری عدالت اجتماعی و طرح دعوی مهدویت و نیابت امام زمان (عج) برای خویش، احساسات آنها را علیه دولت مرکزی بسیج نماید، هر چند که شورش او در همان آغاز حرکت، به دست دولتخواهان در قزوین سرکوب شد و نتوانست در وضعیت موجود تغییری پدید آورد.در این مقاله، علل بروز شورش درویش رضا و اقدامات او، ماهیت فکری و فرآیند تحولات آن، آموزه های موثر بر اندیشه وی و عوامل شکست شورش مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. این پژوهش از نوع پژوهش تاریخی و روش انجام آن به صورت کتابخانه ای و جمع آوری اطلاعات با تاکید بر منابع اصلی به شیوه فیش نگاری است. سپس با ارزیابی و تجزیه و تحلیل اطلاعات به سازماندهی و استنتاج از آن پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
"درویش رضا با بهره جستن از ضمینههای اجتماعی-اقتصادی و برخی آموزههای مذهبی و نیز تأثیرپذیری از عقاید و تفکرات برخی از جنبشهای اجتماعی سرکوب شده در دولت صفوی،توانست تودۀ وسیعی از مردم ترک و تاجیک را که از نظام اقتصادی موجود و فشارهای مالیاتی ناراضی بودند و گرد خویش فراهم آورد و با وعدۀ برقراری عدالت اجتماعی و طرح دعوی مهدویت و نیابت امام زمان(عج)برای خویش،احساسات آنها را علیه دولت مرکزی بسیج نماید،هرچند که شورش او در همان آغاز حرکت،به دست دولتخواهان در قزوین سرکوب شد و نتوانست در وضعیت موجود تغییری پدید آورد.
نکتۀ قابل ذکر اینکه درباره درویش رضا وخیزش او،گرچه برخی از منابع اصلی صفویه که توسط مورخان رسمی دربار نگاشته شدهاند به صورت نقلی در ذکر حوادث دورۀ شاه صفی، آگاهیهایی را به دست دادهاند(اسکندربیک ترکمان،1317،84-83؛اصفهانی،1368،122- 117؛استرآبادی،1366،243؛نیومن،1380،104-99)لیکن در تحقیقات جدید صفویه پژوهی، در حد تتبع نگارنده،به طور مستقل پژوهشی منسجم که مبتنی بر ریشهیابی،شناخت عوامل و پیامدهای این شورش یابد،انجام نشده است.
این درویش که در طی مسافرتها و همراهی با درویشان و انجام ریاضت و سلوک و نیز آشنایی با علوم غریبه و فن شعبده،قادر بود کارهای شگفتانگیزی از خود بروز دهد به زودی مورد توجه بسیاری از ترکان و تاجیکان از نقاط دور و نزدیک قرار گرفت و آوازۀ کشف و کرامات از بر سر زبانها افتاد چنانکه گروههای زیادی به خانقاه او درآمدند و در زمرۀ مریدان وی قرار گرفتند.
و خانقاه درویشی که در آن«بساط سلطنت و پادشاهی فرو چیده»است،ذکر کردهاند(واله اصفهانی،1380،104-99؛اسکندر بیک ترکمان،1317،83) نتیجه شورش درویش رضا در عصر صفویه،در زمامداری شاه صفی،مولود اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر خود بود و از مذهب به مثابۀ وسیلهای برای نیل به هدف خود استفاده کرد."