چکیده:
هم زمان با تشکیل دولت شیعی مذهب صفوی در آغاز قرن دهم هجری، اوزبکان دشت قبچاق نیزصفحات شمالی قلمرو تیموریان در ماوراءالنهر و خوارزم را تصرف کرده، در هر دو منطقه، به ترتیب دو خاندان شیبانی و عربشاهی زمام امور را در دست گرفتند. در ابتدای امر، علاوه بر اختلاف مذهبی، ادعای مالکیت اوزبکان نسبت به خراسان، عامل اصلی تصادم و درگیری آنها با صفویان شد. اگر چه خاندان شیبانی این روابط خصمانه را تا زمان انقراض خود، ادامه دادند ولی خاندان عربشاهی در مناسبات خود با صفویه به گونهای دیگر عمل کردند. اساس مناسبات عربشاهیان با صفویه، مبتنی بر نوعی تناقض بود. خوانین عربشاهی ضمن تعرض به مرزهای قلمرو صفوی، قتل، غارت، اسارت شیعیان ایرانی و فروش آنها به عنوان برده، با دولت صفویه روابط دوستانه و صلح طلبانه مبتنی بر وفاق و همگرایی نیز داشتند که در آن علاوه بر ابراز دوستی و تبادل سفیر، به ارسال گروگان به دربار پرداخته و خود را تحت حمایت شاه صفوی در آوردند. این مقاله در پی آن است که ضمن شناسایی تحولات درونی خوارزم در دوره حاکمیت عربشاهیان، روابط فیمابین خوانین عربشاهی با دولت صفوی را، با تأکید بر عوامل اثرگذار بر آن تبیین کند.
This article attempts to study the descriptions of Mashhad’s Chaharbagh and the events in historical texts from its construction in Shahrukh’s Timurid era until it’s destruction in the early Qajar era. In this regard، an introduction will be presented about the concept and the history of Mashhad’s Chaharbagh; and then the issues cited in Timurid، Safavid، Afsharid and Qajar eras historical texts will be studied .The historical dimensions and the most important events that have occurred in Chaharbagh which are affected the destiny of Iran، would be revealed and evaluated . One of the most important historical periods of Chaharbagh is late Safavid and Afsharid eras when، Mashhad as the capital of Iran and Chaharbagh as the court occupies an important place in history of Iran. Distressed situation of Iran after Afghans’ attack and the quick replacement of power in the late Safavid era has affected the events that occurred in Chaharbagh .The findings of this research ، on the one hand suggest that although today’s Chaharbagh such as Safavid Chaharbagh of Esfahan is known as a street ،in the Timurid era Chaharbagh was constructed like heavenly gardens that engulfed the palace .But because of the evolutions started from the Safavid era، the environment and the concept of this monumental place changed; the changes include the settlement of the city governor، Nader shah’s court and his successors .On the other hand، a review on the events occurred in Mashhad’s Chaharbagh from the late Safavid era until the establishment of Qajar dynasty، indicate the unique situation of Mashhad in this region in that difficult historical passage which deserves more study.
خلاصه ماشینی:
بعد از دورة تیموریان نیز اغلب منابع تاریخی یا سیاحان غربی از خیابان چهارباغ اصفهان که به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شده، سخن رانده اند که با توجه به تفاوت ساختاری و کاربردی چهارباغ مزبور با چهارباغهای دورة تیموری من جمله چهارباغ تیموری شهر مشهد، از ذکر آنها خودداری میشود.
ق که مجددا برای زیارت حرم رضوی وارد شهر مشهد شده برای اولین بار در عمارت چهارباغ مستقر شده است زیرا منابع تاریخی برای اولین بار خبر این استقرار را ثبت کرده و از عمارت مزبور نیز تحت عنوان عمارت جدید یاد کرده اند (اعتماد السلطنه،1362، ج2 :7-286)که نشان دهندة نخستین استفاده از آن توسط شاهرخ است.
از جمله شواهدی که نشان دهندة این کاربری جدید است، برخی از وقایع دورة سلطان ابراهیم میرزا4 حاکم شهر مشهد، در زمان شاه طهماسب اول صفوی است که در آنها همواره از چهارباغ به عنوان محل استقرار وی یاد شده است.
(قمی، 1378: 418) همچنین در ضمن نقل برخی دیگر از وقایع شهر مشهد در این دوره مشخص میشود که شاهان و شاهزادگان صفوی به مانند دورة تیموری همچنان از چهارباغ به عنوان اقامتگاه استفاده میکردند.
از این تاریخ به بعد است که دیگر در ذکر وقایع شهر مشهد نامی از عمارات حکومتی چهارباغ دیده نمیشود و به عبارتی با پایان دوران افشاریه و آغاز حکومت قاجاریه، بنای حکومتی جدیدی جایگزین آن میشود.