چکیده:
با انتقال مرکز حکومت فاطمیان (567-358 ق) به قاهره در 362 ق. دستگاه دعوت اسماعیلی، با هدف ترویج عقاید اسماعیلی در میان آحاد مردم مصر، در قالب نهادهای تبلیغی – آموزشی مانند مجالس الحکمه، جامع الازهر و دارالعلم سازماندهی شد. با این همه، این نهادها موفقیت چندانی در انجام وظیفه پیش گفته به دست نیاوردند. بررسی ناکامی این نهادها در تحقق اهداف مورد نظر، می تواند نقش مهمی در تبیین عوامل ناتوانی فاطمیان در تثبیت مذهب اسماعیلی در سرزمین مصر داشته باشد. از سوی دیگر، پیچیدگی عقاید اسماعیلی و سلسله مراتب گروش به مذهب اسماعیلی، در عمل، گروش عامه مردم بدان را با دشواری های جدی روبرو می ساخت. در هر حال، فعالیت ناهمگون و ناپیوسته جامع الازهر و دارالعلم در عرصه ترویج مذهب اسماعیلی در مصر عهد فاطمی، از عواملی بودند که شرایط را به گونه ای رقم زدند تا نهادهای اسماعیلی کارنامه موفقی در عرصه اشاعه و فراگیر کردن مذهب اسماعیلی در مصر نداشته باشند.
خلاصه ماشینی:
٣ با وجود آنکه تسامح و مدارای مذهبی ، سیاست کلی دولت فاطمی در قبال رعایای مصـری آن بود که اکثر آنها بر مذاهب اهل سنت بودند،٤ این مسأله به معنی مسکوت گذاشتن ترویج و اشاعة مذهب اسماعیلی در قلمرو جدید فاطمیان نبود؛ به ویـژه پـس از اینکـه مقـر خلیفـة فاطمی و در واقع همان امام اسماعیلی به مصر انتقال یافت ، ضرورت ترویج عقایـد اسـماعیلی در میان مردم مصر، از سوی دستگاه فاطمی بیش از پیش احساس شد.
معمولا زمانی که حیات مذهبی در مصر عهد فاطمی و فعالیت مراکز علمی و آموزشـی در این دوره مورد بررسـی قـرار مـی گیـرد، اغلـب نهادهـای رسـمی فاطمیـان و مراکـز تبلیغـی اسماعیلیه مانند جامع الازهر یا دارالعلم در کانون توجه قرار می گیرد و البته بیشـتر اطلاعـات موجود در منابع نیز به نهادهای مذکور در فوق مربوط می شود؛ حال آنکـه مراکـز و نهادهـای مربوط به اهل سنت و مساجدی که مرکز تسنن بودند مثل مسـجد عمروعـاص در فسـطاط و مسجد ابن طولون ، اگرچه تحت تأثیر شهرت جوامع و نهادهای اسماعیلی ـفاطمی مصر در این دوره قرار داشتند، با این حال ، در انجام وظایف مذهبی خود به خوبی ایفای نقش کـرده انـد و بقای تسنن در مصر، با وجود قرار گرفتن تحت فرمان و سلطة دولتی اسماعیلی مذهب ، بـیش از هر چیز دیگر مدیون این جوامع است که در این دوره به مثابه محل مقاومت دینی و فکری اهل سنت عمل کرده و از شعاع نفوذ و تأثیرگذاری مراکـز تبلیـغ و تـرویج اسـماعیلی ماننـد ١.