چکیده:
برخی از نظریه های زبانشناسی امکانات مفیدی برای تحلیل متون ادبی پیش می نهند. یکی از این نظریه ها، نظریه هالیدی است.در این نظریه ارتباط معنایی، لفظی، نحوی یا منطقی جمله های یک متن انسجام نامیده شده است. از این دیدگاه انسجام در زبان معیار عواملی دارد که عبارت است از: 1) ارجاع 2) جایگزینی و حذف 3) انسجام واژگانی 4) ربط. نگارندگان این مقاله به دلیل اینکه درپی بررسی انسجام در زبان ادبی هستند یک عامل دیگر نیز به فهرست این عوامل اضافه کرده اند: 5) توازن نحوی. به علاوه به دلیل گستردگی مطلب، نگارندگان تنها به بررسی فرایند انسجام بخشی قسمتی از انسجام واژگانی می پردازند. منظور از انسجام واژگانی هماهنگی واژگان دو جمله با هم است. این نوع انسجام در زبان ادبی به دو بخش باهم آیی معنایی و تکرار آوایی تقسیم می شود. تکرار آوایی نیز به تکرار بیرونی (وزن عروضی)، تکرار کناری (ردیف، قافیه و سجع) و تکرار درونی (جناس، واج آرایی و...) تقسیم می شود.
خلاصه ماشینی:
"گونه چندجایه تکرار صامتها نیز دو نوع دارد:پیاپی و پراکنده؛تنها نوع پراکنده آن انسجامی است؛زیرا نوع پیاپی در صورتی رخ میدهد که واج تکرار شده در آغاز و پایان دو واژه پیاپی جای داشته باشد(هنر سخن آرایی(فن بدیع):14)؛برای مثال تکرار«گ»در بیت زیر انسجامی نیست؛زیرا در یک جمله روی داده است: نثار روی تو هر برگ گل که در چمن است#فدای قد تو هر نارون که بر لب جوست (دیوان حافظ،ص 46،ب 9) مثال برای نوع چندجایه پراکنده: تا کی در انتظار گذاری به زاریم#باز آی بعد از این همه چشم انتظاریم (دیوان شهریار،ص 38،ب 1) در مصراع اول هر یک از صامتهای«ظ،ذ،ز»یک بار آمده است.
این نوع تکرار نیز دو گونه دارد:پراکنده و پیاپی(بر اساس مطالب کتابهای بدیع سنتی تکرار یا مکرر)که نوع اخیر آن انسجامی نیست؛زیرا پیاپی آوردن دو یا چند باره یک واژه در یک عبارت است؛برای مثال: جان من و جان تو را هر دو به هم دوخت قضا خوش خوش خوش خوشم پیش تو ای شاه خوشان (کلیات شمس،ص 684،ب 9) در این مثال تکرار جان و خوش چون در یک جمله رخ داده است تأثیری در انسجام ندارد.
اگر مصراع دو یا چند جمله باشد و هر بار وقوع واژه مکرر در یکی از جملهها باشد این نوع تکرار انسجامی میخواهد بود؛برای مثال: در چشمی منی و غایب از چشم#زان چشم همی کنم به هر سو (کلیات سعدی،ص 389،ب 13) در این مثال چشم دو بار در مصراع اول تکرار شده است؛چون هر بار تکرار آن در یک جمله است و جملهها نیز مستقل است,این تکرار سبب انسجام میشود."