چکیده:
استفاده از القاب، کنیه ها یا اوصاف غیر مشهور امامان معصوم از شیوه های رایجی بوده که راویان شیعه بیشتر به دلیل شرایط تقیه از آن بهره برده اند. از این رو، برخی از رجالیان، درایه نویسان و یا شارحان روایات، بخشی از اهتمام خود را صرف تعیین معصوم مورد نظر در این گونه موارد نموده اند. در این بین، بروز عواملی همچون تصحیف و تحریف اسناد یا متون روایی، عدم دقت کافی در طبقه راویان سند و قراین موجود در متن، عدم بررسی تعابیر مشابه و نیز اکتفا به گزارش پیشینیان یا شهرت غیر مستند از جمله عواملی است که تعیین مصداق برخی از این القاب و اوصاف را گاه با مشکلات جدی مواجه ساخته است. از جمله این نمونه ها انتساب لقب «علیل» در برخی از کتب درایه به امام عصر علیه السلام است. همچنین انتساب بی اساس برخی از کنیه ها، مانند «ابو صالح» به آن حضرت، پدیده هایی هستند که در این پژوهه کوشیده ایم تا منشا و زمینه های بروز آن را روشن سازیم.
خلاصه ماشینی:
1. لقب «علیل» برخی از معاصران در کتب درایه خود «علیل» را یکی از القاب امام عصر( برشمردهاند؛ لقبی که با وجود بعید بود صحت انتسابش، در برخی از این کتابها نقل شده است؛ مثلا عبارت مرحوم شانهچی در علم الحدیث به نقل از لوامع صاحبقرانی چنین است: مجلسی اول فرموده: «غایب» و «علیل» و «غریم» 1 را نیز بر حضرت حجت اطلاق میکنند.
2 منشا انتساب این لقب به امام عصر( از بررسی نقلهای موجود در کتب درایه شیعه چنین برمیآید که این لقب ظاهرا اولین بار توسط مرحوم محمد تقی مجلسی در کتاب لوامع صاحبقرانی به حضرت صاحب الامر( نسبت داده شده است و برخی از درایه نویسان متأخر نیز مستقیم یا غیر مستقیم و بدون بررسی صحت و سقم این ادعا و پیگیری مصادیق آن در روایات، به استناد عبارت مذکور در کتاب یاد شده، این لقب را در زمره القاب امام عصر( برشمردهاند.
پیش از لوامع صاحبقرانی نه تنها در کتب درایه الحدیث، بلکه در هیچ کتاب حدیثی، تاریخی و رجالی نیز از چنین انتسابی به آن حضرت نشانی یافت نشد؛ حتی خود مرحوم مجلسی اول نیز در شرح پیشین خود بر کتاب من لایحضره الفقیه (روضه المتقین) _ که خاتمه آن را به ذکر القاب، کنیهها و رموز ائمه در روایات اختصاص داده است _ تنها از کنیه «صاحب الناحیة» برای الکافی، ج1، ص200؛ نیز تحف العقول، ص439؛ الغیبة(للنعمانی)، ص219؛ الأمالی(للصدوق)، النص، ص677.