چکیده:
آثار فارسی عبدالرئوف فطرت بخارایی (1886-1938م) در ماوراءالنهر از نخستین نمونههای نظم و نثر نوین فارسی تاجیکی در این منطقه است. مناظرۀ مدرس بخارایی با یک نفر فرنگی در هندوستان دربارۀ مکاتب جدیده، معروف به مناظره (استانبول، 1328ق/1910م)، علاوه بر آنکه نخستین اثر منثور و روایی این نویسنده و شاعر ماوراءالنهری است، اولین اثر مستقل نوشته شده به زبان فارسی در ادبیات نوین فارسی تاجیکی در این منطقه نیز به شمار می¬رود که در قالب رمان کوتاه/ داستان بلند به تبیین جدال «سنت و تجدد و قدیم و جدید» با یکدیگر پرداخته است. این کتاب از نظر محتـــوا در زیرمجموعۀ رمان¬های رسالتی، یعنی رمان انتقاد اجتماعی قرار می¬گیرد. در این مقاله، مناظره از منظر ساختار و عناصر داستانی نقد و تحلیل، و نقش برجستۀ آن در بنیان¬گذاری ادبیات نمایشی و نیز شکل¬دهی و تثبیت زبان و ادبیات نوین فارسی تاجیکی در بخارای آغاز قرن بیستم بررسی شده است.
خلاصه ماشینی:
"مناظرۀ مدرس بخارایی با یک نفرفرنگی در هندوستان دربارۀ مکاتب جدیده،معروف به مناظره(استانبول،132/ ق1910/ م)،علاوهبر آنکه نخستین اثر منثور و روایی این نویسنده و شاعر ماوراءالنهری است،اولین اثرمستقل نوشتهشده به زبان فارسی در ادبیات نوین فارسی تاجیکی در این منطقه نیز بهشمارمیرود که در قالب رمان کوتاه/داستان بلند به تبیین جدال«سنت و تجدد و قدیم و جدید»با یکدیگر پرداخته است.
فطرت در دو مورد به انقلابهای مشروطیت ایران و ترکیهاشاره کرده است؛بنابراین بهطور مسلم کتاب بعد از سال 1326 ق1908/ م تألیف شدهاست؛زیرا انقلاب مشروطۀ ایران در سال 1325 ق1906/ م و انقلاب مشروطۀ ترکیهدر سال 1326 ق1908/ م به پیروزی رسید: تصور کنید نیازیبیک،انوربیک برای مشروطۀ استانبول محنتها که کشیدند،اگرنوع پرستی نبود،چه بود؟ستارخان و باقرخان جهت طلب مشروطۀ ایران،جانخود را در کف دست گرفته،به هر طرف میدویدند،جز آسایش نوع خود را درنظر داشتند؟(14) اما اینکه گفتیم این کتاب در سال 1328 ق1910/ م جرح و تعدیل شده،مربوط بهتاریخی است که مؤلف باز هم از زبان فرنگی خطاب به مدرس به آن اشاره کردهاست:«و هم این سال که 1328 است،در افغان و در مدینۀ منوره که شهر پیغمبراست،این مکتب را گشادهاند»(41).
اثر فارسی ایران و تاجیکستان(یک بررسی مقابلهای)تألیف دکتر ایران کلباسی(تهران:وزارتامور خارجه،1374)،ما را از مراجعه به آثار دیگر بینیاز میکند؛اما یادآوری میشود ظاهرانخستین بار سعیدی سیرجانی به هنگام چاپ یادداشتها تألیف صدر الدین عینی در سال 1362 بهاین مسئله اشارۀ دقیقی کرد و در پایان کتاب به این تفاوتها از دو ساخت دستوری و واژگانینظر افکند و با آوردن مثالهای فراوان و ترتیب فرهنگ واژههای تاجیکی به حدود 2658 واژه،کمک بزرگی به شناساندن دقیق این تفاوتها به ایرانیان کرد(1362:833-932)."