چکیده:
بدون تردید نواحی آذربایجان، اران و ارمینیه (به تعبیر مقدسی منطقه رحاب گذشته از
موقعیت استراتژیکی، سیاسی، نظامی و اقتصادی خاص، در ادوار مختلف تاریخی یکی از مهم
ترین مناطق فرهنگی به شمار می آمده است. تولد زرتشت و نگارش اوستا در آذربایجان ـ
بنا به برخی روایات تاریخی ـ و نیز فعالیت آتشکده های متعدد و عظیمی هم چون آتشکده
آذر گشنسب و نیز تعلیم و تربیت روحانیون زرتشتی در این نواحی، برخی از دلایل این
ادعاست. برهمین اساس، نگارنده سطور درصدد است تا اوضاع فرهنگی، از جمله آموزش و
پرورش، ادیان و مذاهب، میراث فرهنگی، آثار هنری و سکه های نواحی یاد شده را در قرون
نخستین اسلامی بررسی نماید. این مقاله با تکیه بر گزارش های مقدسی در احسن التقاسیم
فی معرفة الاقالیم تنظیم شده و برای تکمیل موضوع، از آثار دیگر جغرافی دانان مسلمان
تا اواسط قرن چهارم هجری نیز بهره گرفته شده است.
خلاصه ماشینی:
"در قرون اولیه اسلامی در رحاب، دلایل کافی بر جایگاه خاص علم و دانش در این نواحی می تواند باشد، اما در گزارش های مقدسی نیز اطلاعات بسیار خوبی درباره آموزش و پرورش اسلامی در رحاب انعکاس یافته است که برخی مراکز آموزشی، از قبیل مساجد جامع، کاروانسراها، دیرها، خان ها، خانقاه ها را باید از مهم ترین آن ها به شمار آورد.
17 بنابراین با یادآوری این نکته که اولین مرکز تعلیم و تربیت اسلامی مسجدالنبی و سپس سایر مساجد بود و خود پیامبراسلام(صلی الله علیه وآله) نخستین معلم، و قرآن اولین کتاب درسی در اسلام بوده است، می توان نتیجه گرفت که مردم رحاب از ابتدای پذیرش اسلام مشغول تعلیم و تعلم قرآن کریم در مساجد جامع بوده اند، زیرا ساکنان این نواحی نیز همانند مسلمانان سایر سرزمین های اسلامی به این نتیجه رسیده بودند که بزرگ ترین معجزه اسلام قرآن است، و اسلام تنها دینی بود که کتاب و سخن را به عنوان معجزه پیشنهاد کرد و طبعا خواندن و نوشتن آن و سپس خواندن و نوشتن به طور عام، لزوم و وجوب دینی یافت.
از این دوره به بعد علاوه بر مساجد، بر تعداد و انواع مراکز آموزش و پرورش افزوده شد و گذشته از مساجد توجه مسلمانان به خانقاه ها، کاروان سراها، خان ها افزایش یافت و چنان که در گزارش های مقدسی هم مشاهده می شود در قرن چهارم هجری تعداد زیادی از رباط ها، کاروان سراها و خانقاه ها در نقاط مختلف رحاب فعالیت داشته است."