چکیده:
این مقاله که بخشی از رسالة «ریخت شناسی قصیده در ادب فارسی» نوشتة نگارنده است، تحقیقی در باب وزنها و بحرهای استفاده شده در قصاید ادب فارسی است که از قرن چهارم تا دورة معاصر (بهار) را در بر میگیرد. در این تحقیق، 50 قصیدة اول دیوان شاعران معروف قصیده سرا در هر دورة ادب فارسی مورد بررسی قرار گرفت و انواع وزن و مضمونهای مورد علاقة آنها مشخص شد که نتایج این بررسی به صورت مقالة زیر درآمد. در این نوشته که نتیجة بررسی 1632 قصیدة شعر فارسی است، مشاهده شد که بیشتر بحرهای رایج در زبان فارسی، مورد توجه شاعران قصیده سرا بوده است و اشعاری طولانی در این اوزان سرودهاند. از نظر مضمون نیز در قرنهای اولیة شعر فارسی، شاعران متوجه مضمونهای شاعران عربی بودند؛ ولی کم کم با رشد و استحکام قصیده در ادب فارسی، مضمونهایی بدیع و تازه وارد ادب فارسی شد که در ادامه به آن اشاره خواهد شد
This study is a research about rhythms and poetical works which are used in Persian literature odes in of forth century up to now. Firstly، this research، 50 odes of the poetical works of celebrated poets are considered in all periods of Persian literature and the types of rhythm and contents which they are interested in are specified that the results of this research formed the following assay. In this article 1632 odes are considered، it observed that most common poetical works in Persian language is considered by the writers of odes and they have composed long poems in these rhythms. Also from the viewpoint of content in the primary centuries of Persian poems، the poets paid attention to the contents of Arabic poets but the new contents gradually entered the Persian literature by the growth of odes in Persian literature which will be referred to next .
خلاصه ماشینی:
"در قرن چهارم که قصاید سه شاعر بزرگ آن قرن (رودکی، منجیک، کسائی) بررسی شد، بحر مجتث، هزج و مضارع بیشتر از سایر بحرها مورد استفاده قرار گرفته است و از مجموع 30 قصیدة مورد بررسی، بحر «مجتث مثمن مقصور» در 5 قصیده و بحر «مضارع مثمن اخرب مکفوف مقصور» در 3 قصیده تکرار شدهاند که نسبت به سایر بحرها از بسامد بیشتری برخوردارند.
در این تحقیق، 356 قصیده از نه شاعر بزرگ (فرخی، عنصری، غضایری، منوچهری، اسدی، قطران، ازرقی، ناصرخسرو، مسعود سعد) این قرن بررسی شد، بحر رمل از بسامد بیشتری نسبت به سایر بحرها برخوردار است و پس از آن بحر مجتث، هزج و مضارع قرار گرفته اند.
در مقابل رودکی در قصیدة معروفش که در وصف پیری خویش است از بحر مجتث استفاده کرده است که احساس غم و حسرت و شکایت را از موسیقی قصیدهاش براحتی میتوان دریافت: مرا بسود و فروریخت هرچه دندان بود نبود دندان لا بل چراغ تابان بود (رودکی، نفیسی،1336 :498) یا این شعر جامی در شرح پیری: سفید شد چو درخت شکوفه دار سرم وز این درخت همین میوه غم است برم (جامی،1378: 1/86) و یا ظهیر فاریابی در شکایت از روزگار خود در این وزن سروده و البته نوع انتخاب کلمات هم در انتقال معنی آن کمک کردهاند: چو زهره وقت صبوح از افق بسازد چنگ زمانه تیز کند ناله مرا آهنگ (ظهیر، 156) علاوه بر این، عواملی چون دوری و نزدیکی هجاها بر سنگینی و سبکی وزن و نوع مفهومی که القا میکنند، تأثیر مستقیم دارد."