چکیده:
هدف مقاله ی حاضر آن است که با بررسی و تحلیل نحوه ی توزیع فضایی جمعیت در نظام شهرهای نواحی ساحلی جنوب ایران، روند تحولات آنها را در چهل سال گذشته با کاربرد الگو ها و تکنیک های رایج در این زمینه شناسایی کند. این پژوهش قصد اثبات ارتباط مستقیم بین مطلوبیت شاخص های به کار رفته و نیروهای اقتصادی- اجتماعی را ندارد؛ بلکه کاربرد الگوهای رایج در زمینه ی تحلیل نظام سکونتگاهها در راستای توصیف و تحلیل شرایط و روند تغییرات شبکه ی شهری ساحل جنوب کشور، مورد توجه است. الگو های به کار رفته در این پژوهش مشتمل بر سه دسته شاخص های نخست شهری (شاخص نخست شهری جفرسون، شاخص دو شهر، شاخص چهار شهر کینزبرگ، شاخص چهار شهر مهتا و شاخص موماو و الوصابی)، شاخص های تمرکز (شاخص تمرکز هرفیندال، هندرسون، و شاخص تقوایی) و در پایان شاخص های توزیع متعادل (منحنی لورنز و ضریب جینی فضایی، ضریب آنتروپی، توزیع رتبه – اندازه و ضریب پارتو وروش کرنل) است. جامعه ی آماری مورد مطالعه، شامل شهرهای ساحلی استان های خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان است. نتایج به دست آمده این پژوهش نشان می دهد شاخص های نخست شهری و تمرکز هر دو در سال 1355 در بیشترین مقدار خود در مقایسه با هر زمان دیگری بوده اند. در مقابل، شاخص های تعادل در این سال بیانگر نامتوازن ترین وضعیت اند. شاخص های نخست شهری از سال 1355 تا سال 1375 همواره رو به کاهش بوده، اما در سال 1385 افزایش داشته اند. شاخص های تمرکز و تعادل به طور مشابه طی سال های 75-1365 نشان دهنده ی کاهش تمرکز و افزایش تعادل هستند، اما در سال 1385با شدت بسیار کمتری در مقایسه با شاخص های نخست شهری از افزایش تمرکز و کاهش توزیع متوازن جمعیت در منطقه حکایت دارند، که نشان دهنده ی ظهور مجدد قطبی شدن در منطقه است.
خلاصه ماشینی:
الگوهای به کاررفته دراین پژوهش مشتمل برسـه دسـته شـاخص هـای نخسـت شـهری (شاخص نخست شهریجفرسون ،شاخص دوشهر،شاخص چهارشهرکینزبرگ ،شاخص چهـار شهرمهتـاوشـاخص مومـاووالوصـابی)،شـاخص هـای تمرکـز(شـاخص تمرکـزهرفینـدال ، هندرسون ،وشاخص تقوایی)ودرپایان شاخص های توزیع متعادل (منحنـیلـورنزوضـریب جینیفضایی،ضریب آنتروپی،توزیع رتبه –اندازه وضریب پارتووروش کرنل )است .
شاخص های بررسی میزان تمرکزشهری باتوجه به این که شاخص هایقبلیمیزان نخست شهریویاتسـلط شهرنخسـت بـرنظـام شهریرابررسیمیکردند،شاخص هایی نیزلازم است تامیزان تمرکزدرکـل نظـام شـهریو این که آیادرمقاطع مختلف زمانیازشدت تمرکزکاسته شده ونظام شـهریبـه سـمت تعـادل نسبیپیش میرودیانه را،بررسیکند(زبردست ،١٣٨٦:٣٥).
شاخص های بررسی میزان تعادل علاوه برشاخص هاینخست شهریوشاخص هایتمرکزشهری،روش هایمتفاوتیبرای بررسیمیزان تعادل درنحوه ی توزیع واستقرارفضایی-مکـانیجمعیـت درمنـاطق مختلـف وجودداردکه برخیازمهمترین آن هاشامل قاعـده ی رتبـه -انـدازه (حکمـت نیـاوموسـوی، ١٣٨٥:١٩١)،قاعده رتبه -اندازه بریان بری(که باکاربردروش شناسـیدیگـریدرالگـویرتبـه - اندازه به الگویمتفاوتیدست یافت )،توزیع پاره تو،(امکچی،١٣٨٣:٤٥-٤٦؛کواکتانگ سو٢-٣ :٢٠٠٧)،منحنیلورنزوضریب جینیفضـایی(امکچـی،١٣٨٣:٣٧-٣٨؛حکمـت نیـاوموسـوی، ١٣٨٥:٢٦٤و١٦٥)،ساخت نیمرخ سلسله مراتب شـهری(حکمـت نیـاوموسـوی،١٣٨٥:١٨٣- ١٨٤)،ضریب آنتروپی(فنی،١٣٨٢:٧٩)،قاعده ی کرنل (این روش توسط اپانچینکف ١معرفیشـده است )(٢٠٠٤،١٤٣١،اکوت )میشود(جدول شماره ٣).
لازم به توضیح است کلیه ی سـکونتگاه هـای واقـع درایـن محـدوده کـه در سرشماریعمومینفوس ومسکن سال ١٣٨٥نقطه ی شهریمحسوب میشده انـد،دربررسـی دوره های قبل نیزدرمطالعه لحاظ شده اند؛زیراباتوجه به ایـن کـه درسـال ١٣٦٥شـهرهای آبادان ،خرمشهرواروندکناربدون جمعیت ویاباجمعیت زیرده تن ذکرشده انـد-درحـالی که هرسه ازنقاط شهریمهم این منطقه وپرجمعیت ترین آن هامحسوب میشـده انـد-امکـان حذف نقاطیکه درسرشماریهای قبل سکونتگاه روستاییبوده اندوجودنداشت .
همچنین این خط درسال ١٣٦٥نسبت به سال ١٣٥٥درجهت عقربه های ساعت حرکت کرده است که بازهم نشان دهنده ی افزایش نابرابریهادرتوزیع جمعیت درشهرهایمنطقه ،نسـبت به دوره ی پیش است .