چکیده:
کعبه و مسائل مرتبط با آن از آغاز پیدایش تاکنون، همواره از اهمیت و حرمت ویژه ای برخوردار بوده است. با ظهور اسلام و تعیین کعبه به عنوان قبله مسلمانان، این اهمیت و حرمت ابعاد رسمی تر و ماندگارتری به خود گرفت. جدا از نقش اعتقادی، کعبه و حجاز تبدیل به عرصه ای برای حضور و رقابت سیاسی، عقیدتی و حتی اقتصادی حاکمان مسلمان نیز گردید. این حضور و رقابت با برخی اقدامات نمادین همچون فرستادن کاروان های حج و تعویض پوشش خانه کعبه نمایان میشد. تا پیش از انقراض خلافت عباسی نظارت عالیه بر اداره حرمین به طور معمول در اختیار دستگاه خلافت بود و سایر حاکمان در تعامل با خلفا امکان حضور در این صحنه را می یافتند؛ اما برافتادن خلافت عباسی بغداد و انتقال بازمانده آن به مصر، تشکیل حکومت مقتدر ممالیک در مصر و حاکمیت مغولان بر شرق اسلامی، فضای سیاسی- مذهبی تازه ای را در جهان اسلام به وجود آورد که بر چگونگی اداره حجاز و امور کعبه نیز تاثیر گذاشت. اگرچه ایلخانان ایران پس از رسمیت دادن به اسلام در دهه پایانی عمر خود برای حضور و نفوذ در حجاز کوشیدند، اما با برافتادن حکومت آنان و تجزیه سیاسی در ایران، ادامه آن در عمل به دوره تیموری موکول شد. در دوره تیموری این شاهرخ بود که با تکیه بر میراث سیاسی - نظامی پدر و بر اساس رویه دین مدارانه خود کوشید از طریق مشارکت در تعویض پوشش کعبه بر اعتبار حکومت تیموری بیفزاید. براین اساس مساله اصلی این مقاله، بررسی اهداف شاهرخ از این کار و روند اقدامات وی در این زمینه، واکنش ممالیک به او و علل آن و نیز ارزیابی نتیجه این اقدامات است که با بررسی تطبیقی گزارش های منابع تیموری و مملوکان انجام شده است.
خلاصه ماشینی:
(ابن بطوطه ،١٣٥٩: ٩/١- (188 يکي ازعرصه هاي اصلي مماليک براي نشان دادن مشروعيت خودبه عنوان پشتيبان عمده اسلام درقرون هفتم تادهم هجري ،اهتمام آنهابه امورشهرهاي مکه ومدينه و به طورخاص مشارکت شان درمسائل مربوط به حج بود؛آنچنان که به قول برادبريج در اين زمينه يک نبرد بر سر کسب وجهه ميان آنهاباديگرحاکمان مسلمان درجريان بود.
(مقريزي ،بي تا: ٢١١/٧ /ابن حجر عسقلاني ،١٣٩٢ق : ٤٤٠/٣) اين گزارش هاومواردمشابهي که درادامه خواهدآمد نشان مي دهدکه انگيزه شاهرخ ازفرستادن جامه براي کعبه چيزي بيش ازاهداف اعتقادي رادربرمي گرفت وبنابراين بايدجنبه هاي سياسي و اقتصادي موضوع را جدي تردانست .
(ابن حجرعسقلاني ،١٣٩٢ق : ٥٣٤/٣ /مقريزي ،بي تا: ٢٧٦/٧) دراين نامه شاهرخ بالحني سخت وتهديدآميزخواستاراجابت درخواست خوددر جامه پوشانيدن به کعبه وهمچنين بهبودي وضع تجارايراني وماليات درمکه شده بود.
درپايان نامه هم علت مخالفت خودباتقاضاي شاهرخ براي جامه پوشانيدن به کعبه راحرام بودن اموال حکومت تيموري اعلام کرد.
(مقريزي ،بي تا: ٣٠٧/٧/ابن تغري بردي ، ١٣٩٠ق : ٢٥٦/١٤) بدين ترتيب نخسين تلاش شاهرخ براي جامه پوشانيدن به کعبه با شکست روبروشد.
اينکه اومتوقع شدن ديگر ملوک براي پوشانيدن جامه برکعبه ونيزبروزفتنه وآشوب راازدلايل مخالفت خود عنوان مي کرد (ابن حجرعسقلاني ،١٣٩٢ق : ٥٣٥/٣/العيني ،١٤١٠ق : ٥-٤٥٤) ازنشانه هاي سياسي بودن بيشترموضوع است .
١ (مقريزي ،بي تا: ٢٦٤/٧) بدين ترتيب شاهرخ بالاخره توانست در واپسين سال هاي فرمانروايي خود وبابهره گيري ازضعف مقطعي حکومت مماليک در اوايل سلطنت ملک ظاهرچقماق ،توفيقي نسبي براي کسب افتخارجامه پوشاني به کعبه را به دست آورد.