چکیده:
با توجه به اینکه از نظر فلسفی عوالم اخروی خالی از هرگونه ماده و قوه انفعالی است، حرکت و تغییر که به معنای از قوه به فعل شدن است، در آن عوالم بیمعناست. تکامل نیز چون قرین با حرکت است، همین حکم را خواهد داشت؛ اما ملاصدرا در عباراتی از تبدلات و استکمالات اخروی سخن میگوید. این مقاله به دنبال یافتن منظور ملاصدرا از چنین عباراتی است. پاسخ به این پرسش، چشمانداز کلی ملاصدرا به عالم آخرت و نظام آن را روشن میسازد. بنابراین در این نوشتار سخنان وی را در این زمینه بررسی کرده و روشن ساختهایم که از نظر وی لزوما در معنای تکامل و تغییر، حرکت لحاظ نمیشود، بلکه او از آنها معنایی اعم از حرکت دارد. سرانجام بنابر این مبانی، امکان تکامل و تغییرات دفعی و نیز استکمالات علمی و وقوع آنها در آخرت روشن شده است. بر اساس این دیدگاه باید گفت فلسفه زندگی انسان با بیحدی گره خورده است، تا آنجاکه حتی در بهشت اخروی، سیر به سوی حضرت حق و بینهایت مطلق با شتابی بیشتر خواهد بود.
خلاصه ماشینی:
"127 خلاصه ویژگیهای یادشده در این جدول آورده شده است: امور عالم در دنیا امور در عالم آخرت مادی و هیولانی بودن وجود انفعال و دیگر شدن ( تبدیلپذیر بودن ذاتی ( همواره در حرکت بودن ( در معرض زوال و نابودی بودن عدم انحصار علیت در جهات فاعلی بلکه با مدخلیت جهات قابلی ( عالم خلق ابتنا بر حواس ظاهری، نه قوه خیال درک از طریق حواس پنجگانه ظاهری عالم کسب و عمل عاری بودن از هیولا و ماده دنیوی عدم وجود قوه انفعالی ( تبدیلناپذیر بودن ذاتی ( عاری بودن از حرکت (از قوه به فعل شدن) ( عالم ثبات و قرار انحصار علیت در جهات فاعلی ( عالم امر ابتنا بر قوه خیال درک از طریق حس باطنی اخروی عالم برداشت و نتیجه اکنون با دانستن ویژگیهای نظامهای دنیوی و اخروی، وارد موضوع اصلی مقاله، یعنی تکامل و تغییر نفس در مواطن اخروی میشویم.
بر اساس آنچه گفته شد، دو گونه تغییر و تکامل در عوالم اخروی نهتنها امکان وقوع دارد، بلکه ضرورتا هست: یکی تغییراتی که در اثر ابداع فاعل آنها، تنها با دخالت جهات فاعلی ایجاد میشود و از نوع تغییرات دفعی است نه تدریجی 166 (حال چه اینها تکاملی باشند و چه غیرتکاملی)؛ دیگری تکاملهایی که به سبب رفع حجب در آن عالم، هستند و باید باشند؛ زیرا تا حجابهای عوالم پایینی یکبهیک کنار نروند، نفس نمیتواند عوالم بالایی را مشاهده کند و توانایی وصول به آنها را نمییابد."