چکیده:
بینامتنیت (intertextuality) از جمله گرایش های نقد جدید می باشد که به ارتباط و تعامل بین متون می پردازد؛ بر اساس این نظریه، هیچ متنی خودبسنده نیست و آثار ادبی در تعامل با یکدیگر می باشند. بر طبق این نظریه، متون و گویندگان آن ها متاثر از یکدیگر بوده و آگاهانه و یا ناخودآگاه از سرچشمه های ادبی و فکری یکدیگر بهره جسته اند. این نظریه در حوزه ی ادبیات ملل بازتاب و کارکردی غیرقابل انکار دارد؛ چرا که عرصه ی ادبیات، نقطه تلاقی افکار و اندیشه هاست و شاهکارهای ادبی هر ملتی پیوسته مورد تقلید و تاثر گویندگان و سرایندگان هر دوره است. متون دینی از جمله منابعی است که ادیبان مسلمان از آن بهره ی بسیار برده اند. قرآن کریم شاخص ترین و مهم ترین این متون می باشد که جنبه های ادبی و بلاغی آن در کنار مفاهیم و آموزه های اخلاقی آن موجب شده است تا جایگاه ویژه ای در میان ادیبان مسلمان بیابد. آنان همواره با سرچشمه ی زلال قرآن و مفاهیم والای آن مانوس بوده اند و مضامین قرآنی را به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در آثار خود بازتاب داده اند؛ از جمله ی آنان، شاعر متعهد و برجسته ی شیعی، دعبل خزاعی می باشد که شعر و زندگی خود را وقف دفاع از اهل بیت پیامبر (ص)، گسترش آرمان های تشیع و نشر فرهنگ قرآن و حدیث، با زبان شعر کرد. روابط بینامتنی قرآن کریم با اشعار دعبل به گونه ای زیبا و هماهنگ صورت پذیرفته است. این شاعر شهیر شیعه از آیات قرآن و احادیث شریف نبوی در اشعارش بهره ی فراوانی برده و ژرفای این تاثیرپذیری لفظی و معنوی در اشعارش کاملا نمایان است. در واقع شاعر، زبان شعریش را با زبان آراسته ی قرآن و احادیث زینت داده است. شکل بینامتنی اشعار دعبل با قرآن و احادیث، از نوع بینامتنی مستقیم یا آشکار و روابط میان آن بیش تر از نوع نفی جزئی (اجترار) و گاه نفی متوازی (امتصاص) می باشد. این جستار به بررسی شعر دعبل خزاعی از منظر روابط بینامتنی می پردازد و پس از ارزیابی اشعار وی بر اساس اصول و قواعد این نظریه، بر آن است تا تاثیرپذیری وی از آیات و روایات را تبیین کند
خلاصه ماشینی:
دعبل خزاعی نیز یکی از این شاعران متعهد شیعی است که در این مقاله سعی بر آن است تا با استفاده از معیارهای بینامتنی به روابط بینامتنی شعر وی با قرآن و حدیث پرداخته شود؛ شاعری که مقارن با دوازدهمین سال خلافت منصور دوانیقی دیده به جهان گشوده و تمام تلاش خود را در راستای دفاع از حقانیت اهل بیت قرار داد و عشق و محبتش نسبت به اهل بیت (ع) بر کسی پوشیده نیست.
دعبل خزاعی یکی از شخصیتهای برجستهی ادب شیعی میباشد که آثار وی مورد مطالعه بسیاری از علاقمندان به علم و ادب قرار گرفته است؛ در این راستا پژوهشها و مقالات بسیار مهمی در زمینهی شعر و شخصیت شعری وی نگاشته شده است که برای نمونه به مقالات زیر اشاره میشود: «دعبل خزاعی شاعر علوی» سید رضا تقی دامغانی، مجلهی پیام اسلام؛ «اثر زبان فارسی در اشعار دعبل» حسین چوبین، مجلهی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران؛ «ترجمه و شرح قصیده دعبل خزاعی در مدح امام رضا (ع)» تقی بینش، مجلهی نامهی آستان قدس؛ «دعبل خزاعی و نویسندگان عرب» علیرضا میرزا محمد، مجلهی فرهنگ؛ و «دعبل الخزاعی و مکانته الأدبیة و الشعریة» عبد الکریم الاشتر، مجلهی اللغة و الأدب.
کارکرد آیات قرآن در اشعار وی با کمترین تغییر در حوزهی واژگان و معانی صورت گرفته و دعبل خزاعی در این تعامل از شکل سطحی روابط بینامتنی بهره برده است.