چکیده:
یکی از بزرگان دوره تیموری معین الدین محمد زمجی اسفزاری هروی، منشی، شاعر، خوشنویس و مورخ مشهور است، که از او آثاری برجسته به جا مانده است. از تالیفات این نویسنده دوره تیموری تنها کتاب روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات به چاپ رسیده و سایر آثار او در غبار زمان به دست فراموشی سپرده شده است. از آثار شایان توجه او «ترسل» است. این اثر مشتمل برمقدمه، چهار منشا و یک خاتمه است و از جمله آثاری است که از همان زمان تالیف و در عصر خود مولف به شهرت و قبول عام رسیده، در ابتدای اثر نویسنده باختصار به بیان مبانی و موازین نظری ترسل و کتابت می پردازد و در ادامه نامه هایی را که در طول دوران دبیری اش از جانب سلطان حسین بایقرا به رشته تحریر در آورده، می آورد. انواع گوناگونی از نامه های رسمی و غیر رسمی در اثر آمده که می توان به گونه های زیر اشاره نمود: امثله، مناشیر، فرمان ها، نشان ها، سلطانیات، اخوانیات، عرضه داشت ها، اجوبه و.... اسفزاری کوشیده که اثر وی هم جامع مکتوبات عصر تیموری باشد و هم اینکه نمونه و الگویی برای کاتبان به دست دهد و شاید به همین علت باشد که «ترسل» از قبول عام برخوردار شده است. سبک اثر فنی و مصنوع است و ساختارهای مکاتیب «ترسل» شباهت بسیاری به ساختارهای رایج در میان سایر مترسلان دوره تیموری و پیش از او دارد، جز آنکه برخی نمونه مکتوبات مانند کتابه، وقفنامه، مقدمه نویسی، قبر نوشته، تسلیت نامه، اسئله و... در این اثر به چشم می آید که باعث شده این اثر صرفا در برگیرنده مکاتیب حکومتی چون نشان ها، منشورها و سلطانیات نباشد؛ چیزی که در میان آثار معاصران اسفزاری چندان مسبوق به سابقه نیست. نگارندگان مقاله حاضر برآنند تا ضمن معرفی محتوایی اثر اسفزاری، به بیان نظرات او در باب کتابت و دبیری و بررسی ویژگی های ساختاری اثر بپردازند.
One of the great figures of Timurid period is Moin-al-Din Mohammad Zamji Esfazari Heravi، the famous letter-writer، poet، calligrapher and historian of whom a number of works have remained. The only published work of this writer is the book Rozat al-Janat fi Osaf Madina Harat and his other works have been forgotten throughout time. One of his outstanding works is Tarassol. This work consists of an introduction، four letters and a conclusion and it is one of the works which became famous even in the time of its writer. At the beginning of this work، the writer mentions the theoretical basics of epistolary and letter-writing and then he includes the letters he wrote as a letter-writer on behalf of Sultan Hossein Bayghara. There are various types of formal and informal letters in this work such as: Amsale، Manashir، orders، symbols، Soltaniat، Ekhvaniat، Ojubeh etc، and Esfazari has tried to make his work not only a comprehensive list of letters in Timurid period but also an example for letter-writers and، probably due to this reason، this work became so popular. The style of this work is elaborated and the structure of its letters is very similar to common structures of other epistolaries of Timurid and previous periods. However، there are a number of letters like Ketabeh، Vaghfnameh، introduction، epitaph، As’ale etc، in this work due to which this work does not simply consist of governmental letters like symbols، charters and Soltaniat; something which is absent in the works of Esfazari’s contemporaries. This article tries to introduce the content of Esfazari’s work، state his ideas about letter-writing and investigate structural characteristics of this work.
خلاصه ماشینی:
این اثر مشتمل بر مقدمه،چهار منشأ و یک خاتمه است و از جمله آثاری است که از همان زمان تألیف و در عصر خود مولف به شهرت و قبول عام رسیده،در ابتدای اثر نویسنده باختصار به بیان مبانی و موازین نظری ترسل و کتابت میپردازد و در ادامه نامههایی را که در طول دوران دبیریاش از جانب سلطان حسین بایقرا به رشتۀ تحریر در آورده،میآورد.
در این مقاله هدف نگارندگان بیان جریان ترسل و انشا در ادب فارسی یا دورۀ تیموری و یا قیاس اثر مذکور با آثار مشابه متقدم و متاخر نیست؛بلکه نویسندگان مقاله کوشیدهاند که ابتدا به شکل مختصر اطلاعاتی دربارۀ ترسل و انشاء در دوره تیموری و شرح احوال معین الدین اسفزاری بیان کنند و در ادامه به بررسی دقیق و کامل محتوایی اثر و ویژگیهایی ساختاری«ترسل»بپردازند،از آن روی که اثر مزبور جزء یکی از متون ارزنده و در عین حال ناشناختۀ دوره تیموری است که تاکنون بررسی و تصحیح نشده است و حائز اهمیت تاریخی و ادبی خصوصا در حوزۀ کتابت و انشا است.
اسفزاری در فصل اول منشا چهارم بر کتب برخی از معاصران خویش مقدمه نوشته است که از جمله میتوان به این مقدمهها اشاره نمود که عمدۀ آنها به طریق براعت استهلال از موضوع اصلی کتاب مورد بحث سخن به میان میآورند: «مقدمه کتاب مناسک از تالیف میرزا کجک»که شکلی مفصل و مبسوط دارد و یا دیباچۀ کتاب دیگری به نام«کتاب تذکره در نجوم»این مکتوبات مفصل و مطنب بوده و گویا اسفزاری به لحاظ مهارت در کتابت و انشاست که به نگارش آنها اهتمام ورزیده است.