چکیده:
مراحل سیر و سلوک سالک در پرتو مراقبه که یکی از اساسی ترین مقولات عرفان عملی است، پی ریزی می شود. این مقوله مهم، یکی از محوری ترین تعالیم امام خمینی است و آیت الله محمد بهاری همدانی از عرفای معاصر نیز در مراسلات خویش، برآن تاکید داشته اند. مقاله حاضر، به تبیین شباهت ها و تفاوت های آرای این دو بزرگوار در باب مراقبه می پردازد. ابتدا تعریف جامعی از مراقبه بیان می گردد، سپس اهمیت مراقبه و نظریه تشکیکی بودن و مراتب متعدد آن از دیدگاه امام خمینی و آیت الله بهاری همدانی تشریح می شود. در ادامه، خداشناسی به عنوان عامل معرفتی موثر بر حدوث مراقبه و توبه به عنوان عامل فعلی موثر بر مراقبه طرح و بحث می شود. همچنین تفکر و تضرع - که از مفاهیمی است که در ادبیات عرفانی عرفا، مورد غفلت واقع شده است - به عنوان عامل موثر بر بقای مراقبه معرفی می شود. در پایان، به دو آفت اصلی مراقبه از دیدگاه این دو عالم بزرگ یعنی خارج شدن از مسیر شریعت و توقف در مقام کشف و شهود پرداخته می شود.
خلاصه ماشینی:
"دربارۀ مفهوم مشارطه هیچ اختلافی بین آرای امام خمینی و آیت الله بهاری وجود ندارد و هر دو مشارطه را چنین دانستهاند که سالک در اول روز با خود شرط کند چنانکه با شریک مالی خود شرط میکند(بهاری همدانی،1382:26؛امام خمینی،1382:9)،اما آیت الله بهاری در تعریف مشارطه بر سخت گرفتن به نفس تأکید دارند و بر این عقیدهاند که سالک بایستی از شریک مالی هم بر خود سختتر بگیرد؛چرا که خیانت شریک مالی هنوز معلوم نشده،اما خیانت نفس بارها و بارها واضح و آشکار شده است(بهاری همدانی،1382:26).
اگر کوتاهی کرده توبه کند و قرار بگذارد که از فردا به شرط قیام کند(امام خمینی،1382:10)،اما آیت الله بهاری به مرحلهای به نام معاتبه اشاره کردهاند که پس از محاسبه بر سالک لازم است که بر آن اقدام کند و بایستی ببیند منفعتی به دست آورده است یا نه؟اگر که منفعتی به دست نیاورده به مرحلۀ دیگری به نام معاقبه اقدام نماید و این مرحله چنین است که نفس خود را به ریاضات شرعی عقاب کند.
در واقع هدف و غایت سر و سلوک با تضرع و زاری حاصل شده است و همان فقری که سالک باید در درون خویش در ساحت فعل و وصف و ذات ادراک کند،هماکنون با تضرع و زاری و گدایی در آستان قدس الهی حاصل گشته است،و چه میانبری از این بهتر!به همین جهت آیت الله بهاری از لفظ«تبصبص؛دم تکان دادن و چاپلوسی کردن»استفاده میکنند؛چرا که نهایت مبالغه در تضرع و زاری،رسیدن به مقصود را در پی دارد."