چکیده:
برخی منتقدان دین معتقدند که دین بهدلیل تقدسگرایی، جزمیت، و عقلگریزی یکی از عوامل بروز خشونت در جوامع است. این مقاله درصدد پرداختن به جایگاه عقل در دین اسلام و تأثیر آن بر رفتار انسانهاست. در این زمینه، مقاله نشان میدهد تأکید مستقیم اسلام بر عقلانیت در فهم اعتقادات و احکام دین سبب میشود که جهالتها و کجفهمیها زایل و افراطها و تفریطهای برخاسته از این کجفهمیها از عرصۀ دینداری طرد شود. به علاوه، این تأکید بر عقلانیت فقط ناظر به تحسین عقل نیست، بلکه ناظر به رفع موانع حاکمیت عقل بر فکر و قلب انسان، یعنی رذایل نفسانی، نیز است. ریشۀ اکثر خشونتها و دشمنیها را باید در شهوتها و مطامع نفسانی جست، بنابراین تأکید فراوان دین اسلام بر رفع موانع عقلانیت عملاً انسانها را بهسوی مدارا، تحمل، و پیشه کردن رفق در مواجهه با انسانها سوق میدهد.
خلاصه ماشینی:
بر این اساس ، روشن می شود که اشکال پدید آمدن عقل گریـزی و بیـنش احساسـی یـا قدسی از دین ، که در ابتدای مقاله مطرح شد، هرگز دربارة دین اسـلام نمـی توانـد مصـداق داشته باشد و ساحت قدسی در اسلام جدا از ساحت عقلی و بر خلاف عقلانیـت نیسـت ، بلکه مبتنی بر نگاه عقلانی و منطبق با آن است ؛ صدرالمتألهین در شرح یکی از احادیث باب عقل و جهل و دربارة تخییر عقل بر حیا و دین می گوید: شکی نیست که عقل شریف ترین و ارجمندترین خصلت است ، چون با عقل است که حق شناخته می شود و از باطل جدا می گردد و با عقل است که تکمیل ایمان و تقرب بـه خـدا حاصل می آید و عقل همانی اسـت کـه خـدا را دوسـت دارد و خـدا هـم دوسـتش دارد (صدرالمتألهین ، ١٣٨٣: ج ١، ٢٢٢).
جنبه های جزئی تری از نگاه عقلانی در تعیین نحوة مواجهه با مردم را می توان در روایات اسلامی به دست آورد که حاکی از سنجش و ارزیابی اثرهای عمل و تعیین رفتار صحیح بر اساس این ارزیابی است و نشان می دهد که عقلانیت مورد تأکید دین اسلام چگونه می تواند در رفتار اجتماعی انسان ها تجلی یابد: «من کف یده عن الناس فإنما یکف عنهم یدا واحدة و یکفون عنه أیدیا کثیرة » (کلینی ، ١٣٦٥: ج ٢، ٦٤٣)؛ امام صادق (ع ) فرمود: کسی که دست از مردم بدارد، تنها دستی واحد را از ایشان بازداشته در حالی که دست های فراوانی را از او باز می دارند.