چکیده:
در عرفان اسلامی، رابطه قرآن و عرفان ناگسستنی و تنگاتنگ است. قرآن کریم افزون بر اینکه کتاب دینی مسلمانان است، متنی ادبی و هنری است و همه خصوصیات یک اثر هنری را چه از لحاظ شکل و چه از نظر محتوا داراست. قلمرو موضوعی سخنان عرفا نیز، امور نامتعارف و مفاهیم رازآلود است. به اعتقاد آنان، معانی فرامادیاند و زمانی به درستی فهمیده میشوند که با شهود و یا از طریق تجلی درک شوند. این تلقی عرفا، زمینهساز گرایش به تأویل برای دستیابی به نوعی معرفت پنهان درباره حقایق هستی شده، ضمن رهنمون ساختن آنان به برداشتهای تازهای از آیات و روایات، موجب پدید آمدن شیوه خاصی از تفسیر قرآن شده است. عینالقضات از جمله عرفایی است که به استشهادهای متعدد و ظریف از دریای گهرخیز قرآن دست یازیده است. این پژوهش بر آن است که با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی آیات قرآن در تمهیدات عینالقضات، و دریافت ممتاز و متمایز او از «تأویل» ـ به عنوان نابترین خصیصه دیدگاه ادبی او ـ بپردازد. برآیند تحقیق حاکی از آن است که تأویلات قاضی از آیات قرآن، گاه مطابق ذوق شخصی او و در بیشتر موارد در راستای اقناع مخاطبان است.
خلاصه ماشینی:
"با توجه به آسمانی بودن قرآن و اهمیت آن در اسلام، آیات قرآن بیش از هر سخن دیگر، مورد استناد و تأویل عینالقضات قرار گرفته است، به گونهای که میتوان به جرئت بیان داشت: شاید کمتر جایی از کتاب تمهیدات او را بتوان یافت که خالی از این خصیصه باشد.
از نظر او، همانگونه که اشاره شد، قرآن را ظاهر و باطنی است؛ ظاهر را همگان شاید دریابند، اما از درک باطن عاجزند: «گیرم که تفسیر ظاهر را کسی مدرک شود، اما تفسیرهای باطن را که دانست و که دید؟» 342 عینالقضات برای تأویل آیات قرآنی روشهایی به کار برده است که در زیر به صورت فهرستوار به آنها اشاره میشود.
اگر آنها را به صورت یک کلمه بخوانیم «الم» میشود که به معنی درد و رنج است؛ مطلبی که بعضی از شعرای متأخر بدان اشاره کردهاند، اما راههای متعدد برای توضیح این سه حرف در یک قالب عرفانی وجود دارد؛ مثل اینکه: «حرف الف، الله و حرف میم، حضرت محمد صلیاللهعلیهوآله و حرف لام هم سمبل جبرئیل امین واسطه نزول وحی و قرآن است.
» 369 نتیجهگیری عینالقضات همدانی، همچون دیگر عرفای قبل و بعد از خود، در نثر صوفیانه تمهیدات استناد زیادی به آیات الهی کرده است و آن را دستمایه استدلال و اثبات نظریات و افکار خود قرار داده و آنگونه که از فحوای کلام او پیداست، به خوبی نیز از عهده این مهم برآمده است، به گونهای که در جای جای کتاب میتوان این خصیصه را مشاهده کرد."