چکیده:
آثار هیئت از مهمترین آثار نجومی نوشته شده در دوران اسلامی هستند. مشابهت موضوعات این آثار سبب میشود که بتوان آنها را در قالب یک سنت نگارشی از دیگر آثار نجوم متمایز کرد. هر چند در باره اینکه هیئتنویسی از چه زمانی نزد دانشمندان اسلامی آغاز شده است، نمیتوان به طور قطع سخن گفت، با تکیه بر دو اثر گیهان شناخت نوشته قطان مروزی - که احتمالا در 498ق نوشته شده است - و منتهیالادراک فی تقاسیم الافلاک نوشته عبدالجبار خرقی - که در سالهای 526ـ527ق نوشته شده است - میتوان گفت آغاز نگارش کتابهای جامع هیئت از همین دوران است. از میان این دو کتاب، اثر خرقی نمونهای از یک کتاب جامع در هیئت است که تا کنون تحقیق جامعی در باره آن انجام نشده است و محققان در باره نام و نسب نویسنده آن نیز به خطا رفتهاند. در این مقاله تلاش بر آن است که شرح حال مدونی از نویسنده این کتاب بر پایه منابع همعصر یا بسیار نزدیک به او عرضه شود همچنین آثار او در بارههیئت بررسی شوند.
Traditional books on astrology (hei'at) are among the most important astronomical works in the Islamic era. Topical similarities between such works make it possible to distinguish them from other astronomical works by placing them in a particular writing tradition. It is hardly possible to say exactly from what time Muslim scholars began writing on hei'at. However, based on two invaluable works, Qattān Marvazi's Geyhān shenākht (cosmology)– possibly written in 498 AH /1105 – and Abdoljabbār Kharaqi's Montah-al-edrāk fi taqāsim-al-aflāk – composed within the years 526-527 AH /1132-1133- , one can maintain that the writing of comprehensive books on hei'at began around this very same time. Of the two afore-mentioned books, Kharaqi's exemplifies a full-fledged work on hei'at, about which no detailed research has thus far been made. Scholars have even gone wrong regarding its author's name and ancestral linage. In this article attempts are made to produce a systematic biography of the book's author grounded on his contemporary sources or those close to his time and his own works on hei'at.
خلاصه ماشینی:
"او در مقدمۀ کتاب خود و در معرفی برخی دانشمندان مسلمان،مختصری دربارۀ خرقی و آثار او آورده است(نالینو 1903:/1شصت و شش-شصت و هفت)و با برشمردن منتهی الإدراک به عنوان یکی از آثار خرقی،دربارۀ نام او شک کرده و با اشاره به جملهای از شمس المعارف بونی (درگذشته در حدود 627 ق1230/ م)با این مضمون«ذکرها ابو محمد عبد الجبار المعروف فی کتابه المسمی بالبصرة فی الکواکب الثابتة...
موارد یاد شده را میتوان شواهدی بر این مدعا دانست که منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک خرقی نخستین کتاب جامع هیئت در دوران اسلامی است که به دست ما رسیده است و در آن،تمامی فصلهای مربوط به دانش هیئت مرتب شده و مطالب به جا و مشروح ذکر شدهاند و شاید به همین دلیل است که ترتیب عناوین بیشتر آثاری که در سالهای بعد نوشته شدهاند،مشابه ترتیبی است که خرقی برای کتاب خود در نظر گرفته است.
و چون رسیدن مبارک او[علی بن نصیر الدین]نزدیک شد بر آن شدم که با تحفهای به او خدمت کنم پس نوشتن آن کتاب را به تأخیر انداختم و این کتاب را در دانش هیئت،به معنای دانستن احوال افلاک و حرکات آنها و اوضاع ستارگان،نوشتم و در آن در تقسیم افلاک به ابو علی بن هیثم اقتدا کردم که همۀ افلاک اعلم از فلکهای حامل و تدویر را کرههای مجسم در نظر گرفته است و گردش آنها را با ستارگان آنچنان که هست آورده و چنانکه بیشتر متقدمان گفتهاند بر دایرههای متوهمی که مرکز تدویرها و ستارگان بر محیط آنها میگردند اقتصار نکرده است و آن را کتاب التبصرة فی علم الهیئة نامیدهام و در آن به اختصار روی آوردهام اما از آنچه غایت[این دانش]است نکاستهام و هر کس در این فن به دنبال کمال است باید کتاب[دیگر]مرا به نام منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک بخواند که در آن مطلبی از این فن ناگفته نمانده است."