چکیده:
حروفیه، فرقهای است که در ایران عصر مغول و تیمور، تحت تأثیر اوضاع نابسامان آن عصر ظهور کرد و هدفش قیام پیشهوران و رعایا علیه تبعیض طبقاتی بود. این نوشتار بر آن است تا اهم اصول اعتقادی حروفیه، ریشههای تاریخی و رهبران و پایهگذاران اصلی آن را بررسی و معرفی کند؛ حروفیه یک مسلک مذهبی مبارزاتی و معترض ایرانی با اعتقادات شدیدا ملیگرایانه بود. آنها بر ارزش نمادین و معانی رمزی حروف و شناخت خدا از راه حروف تأکید داشتند و مقام انسان را بسیار بالا میبردند. اساسیترین اصول اعتقادی آنها عبارت است از: شناخت خدا از راه حروف؛ انسانخدایی؛ اعتقاد به اینکه فضلالله استرآبادی، پایهگذار حروفیه، همان مسیح و خاتم اولیا و انبیاست؛ خواب منبع الهام و معرفت، و رؤیا جایگزین وحی است؛ اعتقاد به الوهیت علی(ع)؛ نامیرا بودن رهبران و ... . این عقاید باعث انحراف آنها و غلو در منزلت فضل شد، و درنتیجه از سوی علما و حکام مطرود شدند.
خلاصه ماشینی:
"فضلالله اعتقاد داشت چون انسان در عالم باقی تجسم الاهی است، پس باید به مقام خدایی برسد؛ اما در بین انسانها یکی بر همه برتری دارد و آن پیامبر اسلام (ص) است و تمام انسانها مطیع او هستند.
فضل جزو انبیاست؛ فضل معتقد بود او نیز همچون آدم، عیسی و محمد (ص) خلیفه خداست و تمام آرمانهای شیعیانه- عارفانه درباره نجات عالم از راه خون در وی جمع آمده؛ لذا پنداشت که وی مهدی و خاتمالاولیا و در واقع پیامبر است (کندی و ابراهیمی، 1388: 92).
وظیفه مسیح یکی کردن ادیان بوده و چون این هدف محقق نشد، پس ظهور نکرده؛ بنابراین، فضلالله همان مسیح است؛ اما در خصوص پیامبر اسلام (ص)، که حروفیه او را مبعوث به «جوامعالکلم» دانستهاند، وظیفه او را در این گفته آن حضرت خلاصه کردهاند: «من برای بیان شریعت مبعوث شدهام، نه برای روشن کردن حقیقت» تا بگویند فضلالله آمده است تا اسلام را تأویل کند و آن را به صورت یک دین نوین در جهان مستقر سازد (همان: 207).
لقب «ابوتراب» از نظر حروفیه نشانه آن است که علی (ع) در مقام آدم بوده؛ زیرا آدم نیز از خاک آفریده شده است (الشیبی، 1380: 208) و همین نقطه آغاز انحراف آنها و گرفتاریشان در دام کفر و الحاد و توجیهی مناسب برای تکفیر و قتل آنها بود.
عقاید انحرافی آنها در زمینه اصول و فروع دین بود؛ هرچند بعضی از اعتقادات خود را پنهان میکردند؛ اما مهمترین اعتقادات آنها در حوزه خداشناسی عبارت بود از: خدا را از راه رمز و راز حروف میتوان شناخت؛ انسان در عالم تجسم الاهی است، پس باید به مقام خدایی برسد."