چکیده:
ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم در ﺷﻌﺮ و ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻈﻬﺮ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ وﻳـﮋه و ﺻـﺪای ﺑـﺴﻴﺎری از ﻣﺘﻔﻜﺮان و ﺷﺎﻋﺮان ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دم ﻓﺮو ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻧﺎم او ﻣﻨﺘـﺸﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ. در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﭘﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻈﺎم ﻣﻜﺘـﺐ ﺗﻔﻜـﺮ ﺧﻴـﺎﻣﻲ، اﺻﻮل و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎی اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ﺑﺮای اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر روش ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﺷﻴﻮهﻫﺎی ﻧﻘﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ ﻣـﻮاد ﻣﻜﺘـﻮب و روﻳـﺪادﻫﺎی ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و روﺷـﻲ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﺳﺖ و ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺗﻜﻴﻪ ﻛﺮدن ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﭘﺎﻳـﺎنﻧﻴﺎﻓﺘـﻪای 16 ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﺎﻟﺖ ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم و ﻫﻮﻳﺖ ﺧﻮد او، ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻌﺎدﻟﺘﺮی از ﭘﻴﺎم وی را اراﺋـﻪ ﻛﻨـﺪ و ﺑـﺎ ﺑﻴﺎن ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻴﺎمﭘﮋوﻫﻲ، ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد را ﻋﻤﻠﻲﺗﺮ ﺳﺎزد.ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎیادﺑﻲ ﺳﺎل5، ﺷﻤﺎره 02، ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن 7831 ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن – و ﺑﻌﻀﺎ ﻣﺘﻀﺎدی- ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن از رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ، ﻣﻌﺮﻓﻲ، و ﻣﻴﺰان ﺗﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ آرا را ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﮔﻔﺘﻪﻫﺎی ﺧﻴﺎم ﺑﺮرﺳﻲ، و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮای ﺗﻌﻴﻴﻦ ﭼﺎرﭼﻮب و اﺻﻮل ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻜﺮی ﺧﻴﺎم، ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن و ﭘﻴﺎﻣﻬﺎی ﻣﺸﺘﺮک ﻣﻴﺎن رﺑﺎﻋﻴﺎت، ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮی ﺧﻴﺎﻣﻲ را ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﻘﻮﻟـﻪ اﺻـﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﺪ و اﺻﻞ ﭘﻴﺎم ﺧﻴﺎم را در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺷﻮاﻫﺪی از رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﻨﺪ.
خلاصه ماشینی:
"ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﻪ داﻧﺎﺗﺮﻳﻦ اﺳﺖ، ﺣﺘﻤﺎ ﻋﺎﻟﻢ را و ﻣﺎ را ﺑﺮای ﻫﺪﻓﻲ ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺧﻴـﺎم در درک اﻳﻦ ﻫﺪف ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ و ﺗﻔﻜﺮ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع، او را ﺑﻪ ﺣﻴﺮت وا داﺷﺘﻪ اﺳﺖ: او را ﻧـ ـﻪ ﺑـ ـﺪاﻳﺖ ﻧـ ـﻪ ﻧﻬﺎﻳـ ـﺖ ﭘﻴﺪاﺳـ ـﺖ ـ ـ ـ ــ در داﻳــﺮهای ﻛﺎﻣــﺪن و رﻓــﺘﻦ ﻣﺎﺳــﺖ ﻛﺎﻳﻦ آﻣﺪن از ﻛﺠـﺎ و رﻓـﺘﻦ ﺑـﻪ ﻛﺠﺎﺳـﺖ؟ ﻛﺲ ﻣﻲ ﻧﺰﻧﺪ دﻣﻲ در اﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ راﺳـﺖ )ﻓﺮوﻏﻲ: ش43( ﺣﻴﺮان ﺷﺪه در ﭘﻨﺞ و ﭼﻬﺎر و ﺷﺶ و ﻫﻔﺖ ای آﻣــﺪه از ﻋــﺎﻟﻢ روﺣــﺎﻧﻲ ﺗﻔــﺖ ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮی ﺧﻴﺎم ﺧﻮش ﺑﺎش ﻧﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺠـﺎ ﺧـﻮاﻫﻲ رﻓـﺖ ﻣﻲﺧﻮر ﭼﻮ ﻧـﺪاﻧﻲ از ﻛﺠـﺎ آﻣـﺪهای )ﻓﺮوﻏﻲ: ش11( اﺣﺴﺎس ﺷﻚ، ﺗﻌﺠﺐ و ﺣﻴﺮت ﺧﻴﺎم ﻧﻪ اﻧﻌﻜﺎﺳﻲ از روﻳﺎروﻳﻲ او ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻏﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ روﻳﺎروﻳﻲ ﺻﻮﻓﻴﺎن ﺑﺰرﮔﻲ ﭼﻮن ﺣﻼج و ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ و ﻣﻮﻟﻮی اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﺎآﮔـﺎﻫﻲ او از ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺧﻠﻘﺖ، ﺑﻠﻜﻪ دﻏﺪﻏﻪ او ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ رﺳﻢ و رواﻟﻬﺎی اﺳﺮارآﻣﻴﺰ ﻫﺴﺘﻲ و اﻳﻦ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﺳﺮی ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ورای اﻳـﻦ ﻋـﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷـﺪ، ﺧﻴـﺎم را ﺣﻴـﺮتزده ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺳﺮی ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او اﺳﺎﺳﺎ ﺣﻞﻧﺸﺪﻧﻲ اﺳﺖ: ﺑﺸﻜـــﺴﺘﻦ آن روا ﻧﻤـــﻲدارد ﻣـــﺴﺖ ـ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﭘﻴﺎﻟـﻪای ﻛـﻪ درﻫـﻢ ﭘﻴﻮﺳـﺖ ﺑﺮ ﻣﻬﺮ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﺑﻪ ﻛﻴﻦ ﻛﻪ ﺷﻜﺴﺖ؟ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺮو ﭘﺎی ﻧﺎزﻧﻴﻦ و ﺑﺮو دﺳﺖ )ﻓﺮوﻏﻲ: ش22( ﺣﻴﺮت ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﺮدرﮔﻢ ﺷﺪن و در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﻴﺠﻲ و ﺑﻼﺗﻜﻠﻴـﻒ ﺑـﻮدن اﺳـﺖ و اﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮل داﻧﺴﺘﻦ ﻳﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ."