چکیده:
نوشته حاضر درصدد است به این پرسش بپردازد که «گرایشها و سبکهای تفسیری شیعه چه طبقهبندی و ساختاری دارند؟». دانستن این مسئله، دستکم به نوعی وضعیتسنجی از تفاسیر موجود و شناخت برخی قوتها و ضعفهای آنها میانجامد و به داوری دربارة تفاسیر نیز کمک خواهد کرد. برای دستیابی به پاسخ این مسئله، با استفاده از روش کتابخانهای و مرور منابع موجود، نخست تعریفی از گرایش و سبک تفسیری ارائه شده است؛ و آنگاه بر اساس این تعریف، تفاسیر موجود شیعی طبقهبندی شدهاند. گرایش تفسیری عبارت است از: جهتگیریهایی که از هدفها و دغدغههای ذهنی مفسر، یا تخصص و دانش او یا نیازها و خواستههای مخاطبان برمیخیزد. سبک تفسیری نیز یعنی حالتها و چگونگی بیان و عرضه متن تفسیر قرآن. بر اساس این تعریف، گرایشهای تفسیری شیعه در شش گروه طبقهبندی شدهاند: 1. ادبی، 2. فقهی، 3. کلامی، 4. فلسفی، 5. ترتیبی و 6. اجتماعی. طبقهبندی سبکهای تفسیری شیعه نیز در 1. زبان تفسیر، 2. شکل بیان تفسیر و 3. تفاسیر موضوعی به نمایش درآمدهاند.
خلاصه ماشینی:
"در این بخش از تفاسیر، مفسران میکوشند با استفاده از آیات قرآن، فروع فقهی را برملا سازند و با شرح حکم شرعی، احکام عملی مربوط به عبادات و معاملات را نیز بیان کنند (رک: معرفت، 1380: 2/ 228؛ ایازی، 1414: 88 ـ92؛ مؤدب، 1380: 233).
مفسران شیعه در عرصه تفسیر فقهی نیز پیشتاز بودهاند؛ بهطوری که نخستین اثر در آیات الأحکام به دست ابونضر محمد بنسائب کلبی (م 146 ق) از یاران بنام امام محمدباقر و امام صادق(ع) و از بزرگان اتباع التابعین نوشته شد؛ این اثر بر جای نمانده است (رک: ایازی، 1380: 17).
گروهی از مفسران خوشذوق و ادبورز شیعه نیز تفسیر قرآن را به شکل مزجی یعنی ترکیب شرح و متن آیات ارائه کردهاند؛ از این جمله میشود به تفسیر شبر (تفسیر صغیر) اشاره کرد (همان).
3. تفاسیر موضوعی یکی دیگر از سبکهای بیانی قرآن که در میان مفسران شیعه گسترش یافته و از پیشینه قابل توجهی نیز برخوردار است، تفسیر بر اساس موضوع است؛ تفاسیر بیشماری با این سبک نوشته شدهاند.
آیههای مربوط به مسائل فقهی (آیات الأحکام)، تاریخ انبیا و قصههای قرآنی، معارف قرآن، اخلاق در قرآن، سنن الاهی در قرآن، آیات علمی قرآن، اهلبیت در قرآن، توحید و شرک در قرآن، یهود در قرآن، زن از دیدگاه قرآن، رد مطاعن (شبهات) بر قرآن، سؤال و جواب در قرآن، تنزیه الانبیا، متشابهات قرآن، ناسخ و منسوخ در قرآن، امثال قرآن، سوگندهای قرآن، اعراب قرآن، حل مشکلات ادبی قرآن، غریب القرآن (عبارتهای مشکل قرآن) و مباحث بیشمار دیگری از این دست، موضوعهایی هستند که، از آغاز شکلگیری تفسیر موضوعی تا زمان حاضر، کتابها، مقالهها و پایاننامههای بسیاری را در میان تفسیرگران شیعه به خود اختصاص دادهاند."