چکیده:
این مقاله، دو مساله اصلی دارد: نخست برای تعیین جایگاه شعر سنایی در تکوین لغت نامه دهخدا به بررسی زبانی شاهد مثال هایی پرداخته ایم که مولفان لغت نامه از شعر سنایی انتخاب کرده اند. در این میان موارد زیادی یافت شد که شعر سنایی تنها شاهد مثال است و وجود یک کلمه یا تعبیر کاملا وابسته به شعر سنایی است. در این بخش هم کلمات و ترکیبات زبان رسمی وجود دارد و هم کلماتی که مربوط به جغرافیای خیال هستند و به احتمال زیاد برساخته خود سنایی اند. علاوه بر این، برخی اشعار سنایی در لغت نامه به عنوان نخستین شاهد مثال ثبت شده اند. از آنجا که مولفان لغت نامه در ثبت شاهد مثال ها غالبا ترتیب تاریخی را رعایت کرده اند، این موارد هم جایگاه شعر سنایی را در تکوین لغت نامه آشکار می کند. دیگر شاهد مثال های سنایی در لغت نامه نیز به حیث کمیت و کیفیت اهمیت خاص خود را دارند. مساله دوم مقاله، مقایسه نسخه شناسانه شاهد مثال های لغت نامه با نسخه خطی نویافته ای از حدیقه است که در دسترس مصححان قدیمی حدیقه و یا مولفان لغت نامه قرار نداشته است. این مقایسه نشان می دهد که اصلاح شاهد مثال های موجود در لغت نامه بر اساس چاپ های جدید تا چه میزان ضروری است.
This article deals with two main issues: firstly، it investigates the status of Sanai''s poetry in the development of Dehkhoda Dictionary. To achieve this end، examples cited from Sanai''s poems by the authors of Dehkhoda Dictionary have been examined. The study reveals that in quite a good number of cases، Sanai''s poems have been the exclusive source for the borrowed examples and the dictionary has heavily relied on them. This includes formal lexical items as well as the words belonging to the poet’s “imaginary geography” which seem to have been uniquely coined. Furthermore، some of Sanai''s poems in Dehkhoda Dictionary were among the first established and documented evidential examples. Since the authors of Dehkhoda Dictionary observed a chronological order in recording the examples، it further delineates the status of Sanai''s poetry in the development of the dictionary. The rest of the examples from Sanai have the same importance in terms of quantity and quality. The second focus of this article is a comparison between the original version of evidential examples in Dehkhoda Dictionary and a newly discovered manuscript of Hadiqa which was not available to the previous revisers of Sanai’s work or the authors of Dehkhoda Dictionary. This comparison has revealed how essential it is to revise the evidential examples in Dehkhoda Dictionary based on the newly published versions.
خلاصه ماشینی:
شعر سنایی در لغت نامة دهخدا 1 دکتر نجمه دری چکیده این مقاله ، دو مسالة اصلی دارد: نخست برای تعیین جایگاه شعر سنایی در تکوین لغت نامـة دهخدا به بررسی زبانی شاهد مثالهایی پرداخته ایم کـه مؤلفـان لغـت نامـه از شـعر سـنایی انتخاب کردهاند.
بحث نخستین به تدوین بهتر لغت نامه مربـوط مـی شـود و دومـین بحـث نقش شعر سنایی را در حوزة زبان فارسی به صورت عام و تـدوین لغـت نامـه بـه صـورت خـاص معلوم می کند.
امیـد است اگر اصحاب لغت نامه در مواردی بدین مهم یعنی ثبت شاهد مثالها بر اساس ترتیـب تـاریخی توجه نکردهاند، در ویرایش های بعدی ترتیبی اتخاذ کنند که در حد امکـان، لغـت نامـه بتوانـد نقـش فرهنگ تاریخی زبان فارسی را نیز ایفا کند.
با فرض رعایت ترتیب تاریخی در نقل شـاهد مثـالهـا در لغـت نامـه ، ایـن گـروه از کلمـات و ترکیبات که در نخستین شاهد مثالها وجود دارند، یا برساختة خود سنایی هستند و یا پـیش از او در سنت شفاهی وجود داشته اند و سنایی آن ها را برای نخستین بار وارد ادبیات مکتوب و زبـان رسـمی فارسی کرده است .
علاوه بر این ها مؤلفان لغت نامه برای توضیح برخی کلمات متروک و کم کاربرد در زبـان فارسـی قدیم و جدید، از شعر سنایی به عنوان نخستین شاهد مثالها استفاده کـردهانـد.
این اشکال بزرگ لغت نامة مادر زبان فارسی است کـه در شاهد مثالها تجدید نظری نشده و به تصحیح ها و نسخه های تازه یافت شـده مراجعـه نـشده اسـت .