چکیده:
بدون تردید در مطالعات باستان شناسی مذهبی عصر ساسانی، آتشکده ها و چهارتاقی ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آتش که در تعالیم دین زرتشت از عناصر مقدس و مورد احترام یکتا پرستان زرتشتی بود، در مدت نزدیک به پنج قرن حکومت ساسانی با احداث آتشکده ها و چارطاقی ها در سراسر امپراطوری تقدس ویژه ای یافت. چارطاقی نو یافته خانه دیو از جمله چهارتاقی های ارزشمند عصر ساسانی است که برخی محققین خارجی و باستان شناسان ایرانی به استناد متون پهلوی بندهشن و یشت های اوستا آن را به عنوان آتشکده آذر برزین مهر- یکی از سه آتشکده شاخص دوره ساسانی- معرفی نموده اند. اگر چه در پژوهش های باستان شناختی انجام شده در این بنا مدرک معتبری در تایید این مسئله بدست نیامد، لیکن مطالعه انجام شده در این بنا بیانگر آن است که این چهارتاقی، هسته اصلی باقیمانده از بنای بزرگتری است؛ متشکل از چهار جرز سنگی، راهروی طواف، پادیاو، بقایای سکوی آتشدان، اتاق انتظار، که با توجه به موقعیت قرارگیری چهارتاقی در یک پشته سنگی کم وسعت و در بین کوه های سر به فلک کشیده ریوند در نوع خود منحصر به فرد بوده و از اهمیت فوق العاده ای در شناخت آتشکده های ساسانی برخوردار است. نظر به اهمیت موضوع و جایگاه آتشکده ها در مطالعات مذهبی عصر ساسانی و به ویژه از آن جهت که این بنا تاکنون به طور علمی از منظر باستان شناختی مورد کاوش قرار نگرفته بود؛ هیات باستان شناسی ایران – لهستان برای نخستین بار طی دو فصل به مطالعه و کاوش در چارطاقی خانه دیو پرداخت. در این راستا مقاله پیش رو با هدف تکمیل مطالعات باستان شناختی بناهای مذهبی عصر ساسانی بر مبنای داده های باستان شناختی ضمن معرفی عناصر و فضاهای معماری مکشوفه چهارتاقی خانه دیو، نکاتی را نیز بر مبنای متون پهلوی در خصوص اهمیت و جایگاه آتشکده آذربرزین مهر ارائه می نماید.
خلاصه ماشینی:
بدیهی است که نگارندگان مقاله قصد اثبات یا رد اینکه چهارتاقی خانه دیو، آتشکده آذربرزین مهر ساسانی است را نداشته؛ زیرا مدارک و شواهد بدست آمده از دو فصل کاوش در چهارتاقی کامل نبوده و پاسخ به این فرضیه مهم نیاز به انجام مطالعات و کاوش بیشتر در خود بنا و همچنین بررسی پیمایشی در سراسر ارتفاعات ریوند از سبزوار تا نیشابور به منظور شناسایی چهارتاقیهای احتمالی دیگر و تطبیق آن بر مبنای متون پهلوی دارد.
به تصویر صفحه مراجعه شود مصالح، شيوة ساخت و اجرا مصالح مورد استفاده در چهارتاقی خانه دیو همانند بسیاری از بناهای عصر ساسانی از لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است.
مقايسه پلان چارتاقي ريوند با ديگر چارتاقيهاي ساساني نظير آتشكده آذرگشنسب،6 آتشكده بنديان درگز در ايران نشان ميدهد كه عليرغم اينكه از نظر پلان چليپايي و ساختار معماري به آنها شبيه است؛ ليكن موقعیت قرارگیری خاص چهارتاقی در ارتفاعات ریوند و استفاده بهینه از فضای موجود پشته سنگی، نقش بنیادی در ویژگیهای منحصر به فرد معماری و سازهای آن داشته است لذا چهارتاقي داراي جرزهاي بسيار قطور بوده و نسبت فضاي داخلي به سازهها ناموزون و از اين نظر شبيه چهارتاقي ساساني بازه هور7 در خراسان است.
به تصویر صفحه مراجعه شود فضاهاي مكشوفه معماري نشان داد كه اين بنا داراي دو دوره مشخص معماري است؛ دورة اول كه متعلق به عصر ساسانی است و چهارتاقي و فضاهاي خارج از آن در این دوره ساخته شده است و آخرين دورة معماري به دوران اسلامی و به طور مشخص بر اساس سفالهای به دست آمده به سدههای میانه اسلامی تعلق دارد.