چکیده:
در گذشته، اغلب شهرها و روستاهای ایران دارای فضاهای گردهمایی نظیر شربتخانه ها بودند که مردم برای گفتگو و استراحت موقت در این اماکن گرد هم میآمدند، شربتی میآشامیدند و در باب موضوعات محلی روز مذاکره میکردند. در همین اماکن بود که ایرانیان با ذوق و اشتیاق وافر به اشعار و داستانهای شاهنامه گوش فرامیدادند. در خصوص قدمت و اینکه از چه زمانی شربتخانهها در ایران آغاز به کار کردند اطلاعات درستی در دست نیست. با این حال، گمان میرود نخستین شربتخانهها پس از ظهور اسلام و منع مذهبی نوشیدن شراب، در دوره سلطنت تیمور در شهر سمرقند پدید آمد و در زمان شاه اسماعیل صفوی به اوج رسید و در نهایت در همان دوره با آمدن قهوه رو به زوال رفت. همراه با رسم شربتنوشی در دربار صفوی، شغل شربتدارباشی نیز پدید آمد و از مناصب مهم درباری شد. دگرگونی های فرهنگی در جامعه کنونی ما سبب به فراموشی سپرده شدن سنتها و آداب و رسوم گذشتگان شده است. از این رو پژوهش در خصوص جامعه سنتی و شناخت ارزشهای اجتماعیـ فرهنگی آن اهمیت چشمگیری دارد. در این پژوهش، با استفاده از روش توصیفیـ تطبیقی، ضمن بیان تاریخچه و نقش شربتخانه در زندگی اجتماعی ایرانیان، معماری این نهاد اجتماعی و فرهنگی معرفی و در آخر مقایسهای میان ویژگیهای معماری فضاهای تعاملی همچون شربتخانهها و قهوه خانه ها از سویی و از سوی دیگر میان معماری شربتخانه های موجود انجام شده است. یافتهها بیانگر آن است که شربتخانهها و قهوه خانه ها معمولا برای انجام فعالیتهای جمعی به صورت مرکزگرا؛ و بنا بر نوع استفاده و کاربری حکومتی یا مردمی آن، دارای معماری برونگرا یا درونگرا بودهاند.
خلاصه ماشینی:
Key words: Sustainable Community Development, Asset-based Approach, Social and Physical Capitals, Imamzadeh Hassan Neighborhood.
در این پژوهش، با استفاده از روش توصیفیـ تطبیقی، ضمن بیان تاریخچه و نقش شربتخانه در زندگی اجتماعی ایرانیان، معماری این نهاد اجتماعی و فرهنگی معرفی و در آخر مقایسهای میان ویژگیهای معماری فضاهای تعاملی همچون شربتخانهها و قهوهخانهها از سویی و از سوی دیگر میان معماری شربتخانههای موجود انجام شده است.
با وجود قدمت شربتخانه و قهوهخانه در سرزمین ایران، آگاهی ما از ویژگیهای معماری این نهاد اجتماعی و فرهنگی بسیار محدود است.
(داون،1370،ج1: 253-252) با بررسی متون تاریخی و سفرنامههای جهانگردان دوره تیموری همچون کلاویخو2؛ دوره صفوی همچون دلاواله3، اولئاریوس4، تـاورنیه5، شاردن6، کمپفر7 و سانسون8، و نیز دوره قاجار همچون هانری رنه دآلمانی9 اطلاعاتی در مورد انواع شربت، اسباب و فواید نوشیدن آن و حتی نحوه تدارک آن به دست میآوردیم.
این یافتهها به صورت خلاصه در جدول 1 آورده شده است : یکی از مهمترین عوامل ایجاد شربتخانهها را میتوان علاقه ایرانیان به شاهنامه فردوسی دانست؛ چرا که با ترویج شاهنامهخوانی توسط شاه اسماعیل، شنیدن داستانها و اشعار شاهنامه تفریح عمومی مردمان ایران شد.
حوض طبقه دوم که بر وسط سقف طبقه اول یا بام فضای مرکزی بنا شده بود طرحی شبیه حوض موجود در ایوان ساختمان عالی قاپوی اصفهان داشته و به احتمال زیاد آب آن از طریق لولههای سفالین (به گویش محلی تنبوشه) از قنات هودجه که در محله بالای افوشته جریان داشته، تأمین میشده است (اعظم واقفی،1379: 60-59).