چکیده:
تلاش برای بازسازی زندگی پس از مرگ در بهشت بر روی زمین در باور بسیاری از فرهنگها از جمله ایران یکی از دلایل ایجاد فضاهایی مانند باغ شده است. در مورد این موضوع که باغ ایرانی تمثیلی از بهشت و کوششی در رسیدن به بهشت آرمانی در این دنیا است، نوشتههای بسیاری وجود دارد که در این بین تأثیر چهار نهر بهشتی در فرم و هندسه باغ، به صورت برجستهتری نمایش داده شده است. مقاله حاضر با تأکید بر تأثیر معنایی بهشت در طرحاندازی باغ ایرانی، بر آن است تا به نقد تأثیر صوری بهشت بر هندسه باغ بپردازد. در مورد باغهای پیش از اسلام، اعتقاد ایرانیان به تقسیم دنیا به چهار قسمت و در مورد باغهای پس از اسلام نهرهای چهارگانه بهشت موعود در قرآن از دلایل ایجاد هندسه چهاربخشی در باغ به شمار میروند. هدف این نوشتار تحلیل یا نفی تأثیر معنایی بهشت و آرزوی ایرانیان در ساماندهی منظر به مثابه بهشت نیست بلکه تأثیر صوری آن را نفی میکند. آنچه درباره تقسیم جهان به چهار بخش وجود دارد یا برگرفته از افسانهها و یا کتاب مقدس یهود (تورات) است که باغ عدن را منزلگاه نخستین انسان میداند، و سند مکتوبی بر این مدعا وجود ندارد که ایرانیان پیش از اسلام نیز جهان را تشکیل شده از چهار بخش میدانستند، بلکه آموزههای دینی زرتشت مبین نظریات دیگری در این باب است.
خلاصه ماشینی:
"در مورد هندسه ویژه باغ ایرانی نیز، نظریات مختلفی ارائه شده که یکی از آنها در باب تأثیر اعتقاد ایرانیان باستان درباره شکل زمین و تقسیم آن توسط چهار نهر در افسانههای کهن در شکلگیری باغهای پیش از اسلام و کهن الگوی باغ ایرانی و همچنین نهرهای چهارگانه بهشتی موصوف در قرآن کریم است.
شایعترین تفکر در این باب، برداشت صوری از نهرهای چهارگانه بهشتی است که تأثیر آن به صورت دو محور عمود بر هم در باغ ایرانی ظاهر شده است : "آنچه مسلم است کاربرد وسیع ترکیب هندسه چهارباغ و آبراههای اصلی و متقاطع باغهای ایرانی در دوره پس از اسلام را میتوان نتیجه ابعاد تمثیلی بهشت در قرآن (چهار نهر بهشتی) و دیدگاه کهن انسان به زمین به عنوان تمثیلی از کل طبیعت دانست" (دیبا، 1374: 28)؛ در قرآن همواره از چهار نهر بهشتی سخن میرود.
جمعبندی - ایده پرداختن به زمین و شکل باغ به تقلید بهشت در باغهای پیش از اسلام بیشتر از توصیفات کتب مقدس ادیان غیر ایرانی مانند تورات اخذ شده است که در آن از عدن به عنوان جایگاه نخستین انسان یاد میکند و به وضوح از وجود چهار نهر منقسم به چهار بخش در آن باغ یاد میکند؛ چرا که در آموزههای اوستا از دریاچه فراخکرد در مرکز زمین و جاری شدن نهرهای هفتگانه از آن به هفت کشور یاد میکند نه نهرهای چهارگانه."