چکیده:
در این گفتار برآنیم تا دیدگاه ملا عبدالرزاق لاهیجی دربـاره «عمـل اخلاقـی » یـا «عقل در مقام عمل » (که به فعل اخلاقی می انجامد) را بر اساس دو اثر اصلی وی ، گوهر مراد و سرمایه ایمان، به صورت نظام مند در چند بند اسـتنباط و بیـان کنـیم . ابتدا مرتبه وجودی نفس ناطقه و چگونگی استکمال قوای عقلی آن بررسی می شود و سپس ستیزه جنبه طبیعی با جنبه عقلی نفس و نقش حکمـت در پیـروزی جنبـه عقلی تبیین می شود.
خلاصه ماشینی:
مقصود از قوه ، مبدأ اثر است و اگر مبـدأ اثر مقارن با شعور و اراده باشد نفسانی و در غیر این صورت طبیعی خوانده مـی شـود کـه شـامل قوای نباتی نیز می شود.
بـا ایـن بیـان واضـح مـی شـود که ادراک جزیی ادراکـی اسـت کـه نفـس حیـوانی بـر آن تواناسـت و در موجـود صـاحب خـرد از آن جهت برقرار است که صاحب نفس حیوانی است .
جدل و ستیزه جنبـه طبیعـی بـا جنبـه عقلـی انسـان و نقـش حکمـت در پیروزی عقل انسان ، به عنوان موجودی خردمند، که از نفـس حیـوانی و گیـاهی برخـوردار اسـت و در جهـان طبیعت قرار گرفته است ، از یک سو با جهان عقلی از طریق نفس ناطقه یا عقل مرتبط اسـت و از سوی دیگر، در معرض قوه های طبیعی و نفسانی .
جمع بندی دیدگاه ملاعبدالرزاق لاهیجی در باب افعال اخلاقی افعال انسان ، به مثابه موجود خردمند حاضر در طبیعت و دارای قـوای نفسـانی و حیـوانی ، بـر دو قسم است : قسم اول ، گروهی از افعـال اسـت کـه انجـام دادن آنهـا بـرخلاف تکلیـف و فرمـان عقـل انـد و از ایـن جهت این افعال ضد اخلاقاند؛ مانند باز نگرداندن امانت یا دروغ گویی یا ظلم بر دیگران .
قسم دوم ، گروهی از افعال است کـه بـرخلاف تکلیـف و فرمـان عقـل نیسـت ؛ ایـن قسـم بـه چند دسته تقسیم می شود: دسته اول ، افعالی هستند که هرچند موافق با احکام و تکالیف عقلی است ، اما از روی فرمان عقل به انجام نرسیده است ، بلکه با حضور نیروهای طبیعی و نفسانی و در موازات غایات آنها واقع شده است .