چکیده:
ارائة دین اسلام به شکلی نو، پویا و جذاب همواره منتهای تلاش و کوشش اندیشمندان و صاحبنظران جهان اسلام بوده است. در این میان، نقش عارفان بزرگ مسلمان بهویژه «عینالقضاة همدانی» که بهواسطة تجربیات ذوقی و شهودی و با توسل به آیات، احادیث و روایات اسلامی، حقایق و دقایق مهم و برجستهای برای دین مبین اسلام قائلاند، شایان توجه است.این تحقیق که به روش کتابخانهای و اسنادی تدوین شده، پس از مقدمه، به پنج قسمت با پنج مؤلفة اصلی تقسیم شده است. در مؤلفة «شهادت»، سالک توصیه میشود «لا اله» را واگذارد و به حقیقت «الا الله» برسد. در مؤلفة «نماز»، ضمن تقسیم آن به «نماز خدا با بنده» و «نماز بنده با خدا» تأکید شده که در نماز نوع دوم، بنده با شروطی نظیر توجه به نیت، تأمل در اسرار فاتحهالکتاب، طهارت ظاهری و باطنی به راز و نیاز با معبود بپردازد. در مؤلفة سوم نیز «زکات» به گنج رحمت الهی تعبیر شده که از سوی پیامبران الهی به خاصان میرسد. در رکن «روزه» هم، تنها روزة جان و معنی به حق تعالی اختصاص یافته و افطار آن نیز لقاءالله معرفی شده است. در رکن پنجم نیز، تأکید شده که حج راستین از هر گونه جهات مبراست و راه حق نیز در یک قدمی دل قرار دارد. نهایت اینکه، طبق تعالیم عینالقضاة، مؤمنان ضمن رعایت ظاهر شرع، با توجه و غور در باطن اعمال، باید تسلیم قلبی و ایمان کامل خود را به معبود نشان دهند و بهگونهای او را ستایش کنند که گویی او را میبینند.
خلاصه ماشینی:
"از منظر عینالقضاة، مؤمنانی که به حقیقت توحید رسیدهاند، عالم و عارف راستین خدای تعالی هستند و بهموجب آیۀ شریفۀ «انما یخشی الله من عباده العلماء» (فاطر/ 28)، بهقدر معرفت خودشان، تنها از خداوند میترسند (همدانی، 1362: 1/ 182- 183)؛ بر اساس عقاید عرفانی سنایی نیز، عارفی که لفظ «لا اله الا الله» را بر زبان جاری میکند، جز خدا نمیبیند و از هیچ موجودی ترس و پروایی ندارد (سنایی، 1385: 384).
تفاوت بین آدمی و حیوان در این مقام، همان حضور قلب آدمی است که حیوان دارای چنین ویژگیهایی نیست: حج به فریاد و به رفتن نیست کاندر راه حج رفتن از اشتر همیبینیم و فریاد از درای (سنایی، 1385: 610) در تحلیل این مباحث، باید گفت: بسا کسا که با طی کردن بادیه، به مکه برسند و خانۀ کعبه را زیارت کنند؛ اما از آنجا که عشق خداوند در دلهای آنان جای ندارد، این زیارت، هیچگونه تأثیری در وجود آنان ندارد و موجب هدایت دلهای آنها نمیگردد؛ چه، آنان از بهجا آوردن اصل و حقیقت حج که با حضور قلب و تنها برای خدا صورت میگیرد، ناتواناند و بیشتر برای کسب نام و آوازه، رنج و زحمت سفر را بر خود هموار کردهاند که البته از این منظر، اشتر گوی سبقت را از صاحبش میرباید.
قاضی برای رسیدن به گوهر حقیقت، جادۀ شریعت را بهواسطۀ نیروی پرجاذبۀ طریقت طی میکند و تنها به ظاهر اعمال عبادی اکتفا نمیکند؛ از همینرو، وی ضمن اینکه شرط هر عملی را اراده و باعثی دینی میداند؛ اما بر این اعتقاد است که توجه کامل و وافی به حقیقت و باطن اعمال شریعت، موجب پذیرش، کمال و جمال آنها در پیشگاه حق تعالی میشود."