چکیده:
حماسه یکی از انواع ادبی است؛ تعریف و ویژگیهای خاص دارد و از دیدگاههای مختلف به انواعی چند تقسیم شده است. بر طبق یکی از تقسیم بندیها، حماسههای تاریخی و دینی از انواع حماسه اند. این حماسهها مولود طبیعی شرایط اجتماعی و فکری حاکم بر دورههای خاص تاریخی هستند. در این مقاله ضمن معرفی اجمالی حماسههای تاریخی و دینی، با محوریت خاوران نامه ی ابن حسام خوسفی که از موفق ترین حماسههای دینی است، به تبیین ویژگیهای حماسههای دینی پرداخته شده است و با تطبیق ویژگیهای ساختاری خاوران نامه با ویژگیهایی که برای حماسه برشمردهاند، بر اهمیت جایگاه ادبی این حماسه ی بزرگ دینی، در گستره ی حماسههای دینی و تاریخی تاکید شده است.
خلاصه ماشینی:
"به پایان برده است: چو بر سال هشتصد بیفزود سی#شد این نامهی تازیان پارسی مر این نامه را خاوراننامه نام#نهادم بدان گه که کردم تمام (همان:315) ویژگیهای حماسه در خاوراننامه سیروس شمیسا در کتاب"انواع ادبی"بیست و سه ویژگی برای هر اثر حماسی بر میشمارد؛این ویژگیها بیشتر حماسههای طبیعی را دربر میگیرد؛اما ازآنجا که حماسههای دینی هم زیرمجموعهی ادبیات حماسی است،در اینجا نگاهی میاندازیم به خاوراننامهی ابن حسام خوسفی بهعنوان یک نمونهی اعلاء از حماسههای دینی تا آن را از این نظر محک بزنیم.
این مورد نیز از موارد افتراق حماسهی دینی است؛قهرمان این حماسه جنبهی ملی و قومی و نژادی ندارد اما حضرت علی(ع)،پس از شبیخون بر دشمن ناشناخته،در نقش فرستادهی حیدر،به دربار تهماسب میآید و از خاورزمین بهعنوان کشور خود یاد میکند با این استدلال که او کشور را از جمشید گرفته و تلویحا تهماسب را متجاوز میدارند: همی گویدت حیدر نامدار#که تهماسب را تیره شد روزگار چرا کرد خاورزمین را خراب#همانا ندادند درنگ از شتاب مرا با تو از بن بند رأی جنگ#شتاب از تو آمد به جای درنگ به خاورزمین آمدم با سپاه#گرفتم سر تخت جمشید شاه چرا آمدی سوی آن انجمن#به تاراج دادی همه شهر من(212) در جای دیگر پیرمرد خاورانی تهماسب را از کفار میداند و آمدن علی(ع)را غنیمت میشمارد: بگفت ای سپهبد به فریاد رس#که در مرز خاور نماند هیچکس(23) و از سعد وقاص چنین دفاع میکند: بسی کرد سعد دلاور نبرد#هم آخر گرفتار گشت او به درد(203) -قلمرو قهرمان همهی آفاق است؛در این حماسه هم علاوه بر اینکه فاصلهی حجاز تا خاوران زیاد است،چون حضرت علی(ع)شخصیت مذهبی هستند طبعا به فرقه و جا و مکان و محدودهای خاص تعلق ندارند و همهی جهان قلمرو امر و نهی ایشان است."