Abstract:
بن مایه ها از مهم ترین عناصر قوام بخش حکایت های سنتی فارسیانـد کـه عـلاوه بـر سـاختار، جهات معنایی و زیباییشناختی آن ها را نیز تقویت میکنند. خاستگاه بـن مایـه هـای داسـتانی، متعدد و گاه نامشخص است : برخی از آن ها از عناصر اسطوره ای و بعضی دیگر زادة فرهنـگ مردم اند؛ تعدادی وجه تاریخی دارند و شماری نیز وجوه دینی و اعتقادی و... . بن مایه ها طـی قرن ها، هم تغییر کارکرد میدهند و هم از حوزه ای به حوزة دیگر نقل مکان میکننـد. یکـی ا ز این بن مایه های پرکاربرد در فرهنگ ایرانی، «کلاغ » است که به سبب خصلت هـا و کارکردهـای متنوع و گاه متضادش ، پرنده ای چندوجهی به شمار میآید و ردپـای ا و را در اسـطوره ، دیـن و فرهنگ عامه میتوان سراغ گرفت . برای حضور کلاغ در متن هـا و روایـ ت هـای داسـتانی، دو خاستگاه مهم میتوان برشمرد: اسـاطیری و دینـی . ایـن پرنـده در خاسـتگاه اسـاطیریاش بـا خورشید و روشنایی پیوند دارد، پیام آور خـدای خورشـید اسـت ، خـوش یمـن اسـت و نمـاد عقلانیت و دوراندیشی؛ اما در خاستگاه دینیاش ، با نخستین داستان های دینی، یعنی برادرکشی قابیل وارد باورهای مردم و ادبیات شده و جایگاهش به عنوان نماد مرگ ، گـورکنی و تـاریکی تثبیت شده است . با این همه ، این بـن مایـه در حـوزه هـای اسـطوره و دیـن محـدود نمانـده و حضوری چشمگیر در فرهنگ عامه نیز داشته است . هدف این پژوهش ، مطالعه کارکرد بن مایه کلاغ و چگونگی تطور آن از اسطوره تا فرهنگ دینی و فرهنگ مردم است . بررسی کارکرد این بن مایه از گوناگونی حضور و سیر تطور آن پرده برمیدارد و بخشی از تفاوت اسطوره ، دین و فرهنگ عامه را به نمایش میگذارد.
The motifs are elemental in keeping the structural، semantic and aesthetic consistency of Persian tales. Multiple and often uncertain origins have been counted for fictional motifs، such as mythical and religious narratives، folklores، history and so on. Over the centuries، the motifs have undergone shifts and variations، and transferred from one domain to another. Having been considered as a multi-dimensional bird for possessing various and often contrasting features and functions، «The Raven» also acts as a multi-functional motif in Iranian culture. The function of the raven in texts and narratives has two main origins: mythical and religious. In the first، the raven is linked with the Sun and light، acting as the messenger of the Sun God، brings good omen، and embodies wisdom and foresight; and the second one makes the raven to penetrate the beliefs and mentalitys of men through the story of fratricide of Cain، and thus symbolize death and darkness. The study of how the function and motif of raven have undergone shifts and variations through myth to religion and folklore is the purpose of this paper. The investigation of the function of raven in texts، tales and proverbs، and the analysis of its stability or alteration would bring to light chief and critical points about the (dis)similarity of myth and religion، and the role of raven in Iranian people''s attitudes and folklore.
Machine summary:
"«نجات بخشی» از نقش های اسـتثنایی کـلاغ اسـت کـه در متـون صـوفیه بـرای نخستین بار ظاهر می شود؛ با این حال کلاغ در برخی دیگر از قصه های صوفیانه ، همچنان نقش منفی دارد و مصداق بارزش ، قصه کلاغی است که برای رابعه کعب خوشه خرمایی میآورد و چون رابعه در حلال بودن آن تردید دارد، از خوردن آن اجتناب میکند و به طور غیرمستقیم بر دزدی کلاغ صحه میگذارد (پند پیران ، ١٣٥٧: ١١٧- ١١٨؛ عوفی، ١٣٨٢: ٢٢١- ٢٢٤).
با این همه ، هرچند روایت ها و آموزه های دینی در فرهنـگ عامه و باورهای مردمی نفوذ کرده و تأثیر بسزایی بر اذهان داشته است ، مجموع ضرب المثل هـا و کنایه هایی که دربارة کلاغ شکل گرفته ، با خصیصه پیش گویی و غیب دانی این پرنـده ارتبـاط دارد که به او صبغه روشن و مثبت داده و یادآور نقش مثبتش در اساطیر است .
در ساختار روایی فابـل هـا و تمثیـل هـایی کـه بـا مضمون تعلیم و نهی از اعمال زشت شکل میگیرند، کلاغ وجه منفی تقابل نیک و شر را شکل میدهد و به طور کلی، در کارکردهای محدود داستانیاش در نقش شـر یـا یـار یگر شـر ظـاهر میشود؛ به این دلیل که بشر در سیر تکاملی ذهنش و گذار از دورة اسـاطیری بـه دورة دینـی، جایگاه حیوانات را دیگر به عنوان عناصری که در آفرینش کائنات قدرت لایزال داشته اند، تبیین نمیکند؛ بلکه با توجه به تجربه زیستی خـود بـا آن موجـودا و بـا در نظـر داشـتن شـکل و کنش هایشان در طبیعت ، آن ها را در آثار ادبی به کار میگیرد."