Abstract:
یکی از رویکردهای اساسی در تربیت دینی - در میان رویکردهای مختلف - رویکرد عقلانی1
است. این پرسش همیشه پیش روی صاحبنظران حوزه تربیت و به ویژه تربیت دینی وجود داشته
است که بهترین رویکرد به تربیت دینی کدام است؟ رویکرد عقلانی به تربیت دینی دارای
موافقان و مخالفانی است که هر کدام ادله خاص خود را عرضه میکنند. مخالفان براین
باورند که تربیت دینی به اقتضای دینی بودن فعالیت موردنظر، نمیتواند بر مبنایی
استوار شود که به عقلانیت تاکید میکند؛ چرا که ملاک داوری از منظر عقل غیر از ملاک
داوری در شرع است و این دو منظر، متناقضنما2 هستند و نگاه عقلانی به تربیت دینی
مانع فهم و پیشبرد اهداف این نوع تربیت است. موافقان البته بر این باورند که تربیت
دینی بر مبنای عقل قابل استوار است، چرا که وجه عمده دین و فعالیت دینی بر عقلانی
بودن آن استوار و قابل توجیه است. این مقاله با طرح چالشهای مذکور و تحلیل ادله
موافقان و مخالفان این رویکرد، به قابلیتها و کاستیهای این رویکرد در حوزه ورود به
تربیت دینی میپردازد.
Machine summary:
"رویکرد عقلانی از سه جهت در خور تأمل است: اول به این سبب که بسیاری از فلاسفه، از جمله فلاسفة تعلیم و تربیت غرب همچون هرست، تربیت دینی را تلقین و هدف آموزش و پرورش را بسط نیروی تعقل میدانند (زیبا کلام، 1379، ص 82).
اما متأسفانه در فرایند تربیت دینی، این الگوها کمتر عقلانی (معقول) و دست یافتنی جلوه میکنند و بیشتر جنبه تحمیلی و عارضی به خود میگیرند و به گونهای اسطورهای مطرح میشوند که نه تنها دستیابی به آنها، بلکه پیروی از آنها نیز سخت مینماید.
رویکرد عقلانی به تربیت دینی اگر به عقلانیت پراگماتیکی استوار باشد – با توجه به اینکه عقلانیت پراگماتیکی29 بیشتر برای جوامع دارای گرایشات پلورالیستی (پلورالیسم فرهنگی، اجتماعی و دینی) مناسب است؛ بنابراین هیچگاه ویژگی واقعی دین مورد توجه قرار نمیگیرد، بلکه بیشتر به ملاحظات فرهنگی و اجتماعی دین پرداخته میشود، در نتیجه زمینه بدفهمی و بیمعنایی دین فراهم میشود.
واردکردن رویکرد عقلانی به روند تربیت دینی به منظور نقادانه شدن فرایند تربیت دینی، خود سبب محدود شدن عمل نقد میشود و این یعنی فرو کاستن عقل به منزلتی که در شأن عقل به ماهو عقل نیست زیرا هدف عقل، نقد مستقلانه و آزاد هر چیزی است، در حالی که عقل متناظر به تربیت دینی از غایت واقعی خود باز میماند، به این دلیل که غایت تربیت دینی چیزی غیر از غایت عقل مستقل از ملاک دین است."