Abstract:
بررسیهای موجود در بیان زرتشتیان راجع به پیشینه و اجرای آیین ازدواج با نزدیکان یا خویدوده و انگیزههای پایبندی به آن، عموماً بر شواهدی از آثار تاریخنگاریهای یونانی و نوشتههایی از قلم غیرایرانیان و بر پایه مفاهیم بهکاررفته در متون فقهی بازمانده به زبان پهلوی اتکا دارد. افزون بر منابع مزبور، سنت یادشده در منابع اسلامی نیز گزارش شده، اما تاکنون بررسی دقیقی از میزان همسانی در محتوا بین آثار این اندیشمندان با موضوعیت تاریخی و دینی در مقایسه با منابع زرتشتی انجام نشده است. این مقاله درصدد دریافت سه موضوع اساسی در دو گروه منابع برآمده است: ۱. خاستگاه اولیه رسم دیرین ازدواج با نزدیکان در تاریخ ایران؛ ۲. میزان گستردگی و نمودار فراوانی این آیین؛ ۳. اهداف و انگیزههای استمرار چنین خویشاوندیهایی در میان زرتشتیان. یادکرد این نکته ضروری است که با توجه به پیشینه اسطورهای و تأکید متون فقهی زرتشتی و نمونههای گزارششده از رواج اینگونه خویشاوندی در منابع مختلف اسلامی اظهارنظر قطعی درباره شیوع گسترده و همگانیبودن چنین آیینی بهآسانی میسر نیست.
Machine summary:
با پذیرش شواهد موجود در آثار تاریخی و دینی پیشگفته، موضوع استمرار و فراگیربودن چنین سنتی در گذشته ایرانیان، به چه میزان قابل تأیید و بررسی است؟ نگارنده معتقد است به دلیل آمیختگی محتوای منابع اسلامی با ارزشهای اجتماعی و دینی جامعۀ همزمان آنها و بعضا به سبب همسانی با برخی مطالب کتاب مقدس و اسرائیلیات شایع در تاریخنگاری، اتخاذ دیدگاه نسبی و پرهیز از جزماندیشی به هنگام داوری در درستی دادهها، بایسته و شایان توجه به نظر میرسد.
توجیه تاریخی این مطلب، بدینگونه امکانپذیر است که مغان به عنوان روحانیان محافظ آیینهای دیرین آریایی و در جایگاه طبقه اجتماعی شاخص در زمانی پیش از به قدرت رسیدن مادها، که سرسختانه سعی در نگهداری معارف دینی و مقام روحانیت خود داشتند و به گرامیداشت و پرستش آتش و پیوندهای خویشاوندی از نوع ازدواج با خواهر و دختر میپرداختند، در سیر تاریخ حیات دینی خود، با پذیرش اصلاحات زرتشت، چنین عناصری را در جامعه ایران تداوم بخشیده و گسترش دادهاند (Strabo, 1969: 7/15, 3; Gnoli, 1987: 9/79-81).
در این میان، منابع متعددی نیز وجود دارد که زرتشت را اولین قانونگذار و نخستین مبلغ ازدواج با محارم معرفی میکند که به هنگام عرضه دین خود در نزد گشتاسب کیانی بر انجامدادن چنین خویشاوندیهایی تأکید کرده است (تجارب الأمم فی اخبار ملوک العرب والعجم، 1373: 132؛ نهایة الأرب فی اخبار الفرس والعرب، 1375: 82؛ جاحظ بصری، 1424: 5/174).