Abstract:
شواهد تاریخی موجود نشان میدهند که مدیریت تقسیم آب از دیرباز در ایران مورد توجه بوده است. نظامهای تقسیم آب در ایران در سه گروه واحدهای زمینی، حجمی و زمانی طبقهبندی میشوند که تقسیم زمانی آب خود براساس معیارهای شبانهروز، به استفاده از ساعت خورشیدی و ساعت آبی (پنگان/فنجان) قابل تقسیم است. پنگان یا فنجان، کاسهای عمدتا مسی، مدرّج و نشانهگذاری شده است که در وسط آن یک روزنه تعبیه شده است و بر روی یک دیگ پر آب قرار میگیرد. استفاده از این روش برای مدیریت زمان تا کمتر از صد سال پیش در ایران رایج بوده است و شواهد تاریخی نشان میدهند که در زمانهای دور نیز استفاده میشده است. در این مقاله سعی برآن است تا با بازخوانی تدابیر ایرانیان در مدیریت تقسیم آب، بخشی از فناوریهای آنها با تکیه بر ابزار پنگان معرفی شود.
Machine summary:
نظام هاي تقسيم آب در ايران در سه گروه واحدهاي زميني، حجمي و زماني طبقه بندي ميشوند که تقسيم زماني آب خود براساس معيارهاي شبانه روز، به استفاده از ساعت خورشيدي و ساعت آبي (پنگان /فنجان ) قابل تقسيم است .
استفاده از اين روش براي مديريت زمان تاکمتر از صد سال پيش در ايران رايج بوده است و شواهد تاريخي نشان ميدهند که در زمان هاي دور نيز استفاده ميشده است .
مشهورترين روش براي اين منظور تقسيم بندي زمان شبانه روز و حفظ زمان ها با به کار بردن زمان سنج هاي مختلف ، که ساعت ها يکي از انواع آنها بودند، بوده است .
البته از قرار معلوم ظرفي که به عنوان پنگان استفاده ميشده است لزوما کاسه نبوده است در برخي منابع از ظرف هاي مخروطي شکل و حتي کوزه نام برده اند (پاپلي يزدي و لباف خانيکي، ص ۵۵).
براي مثال جلال آل احمد در تات نشين هاي بلوک زهرا (ص ٣٧) نوشته است : در روستاي ارداق از نوعي ساعت آبي استفاده ميشود که قله نام دارد.
همچنين در کنار پنگان از واحدهاي ديگري نيز استفاده ميشده است که در نقاط مختلف متفاوت بوده اند.
براي مثال در تحقيقات ميداني چنين به دست آمده است : به گفتۀ محمد ميرآب که حدود ۶٠ سال فنجان دار قنات زيبد گناباد بوده است هر شبانه روز ١٩٢ فنجان است .