Abstract:
قیام زید بنعلی (م121ق) از جهت زمینهها، عوامل، ابعاد، نتیجه و پیامدهایش از موضوعات تاریخی پر ابهام است. یکی از ابعاد این موضوع، که همچنان مورد بحث محققان است، چگونگی مناسبات زید بنعلی با پیشوایان امامیه و ماهیت عقیده و عمل وی در این روابط است. نگارنده معتقد است آنچه موجب پراکندگی نظرات و ابهام در این موضوع شده، کمتوجهی به سیر تاریخی روابط و بستر سیاسی رخدادها و نگاه یکجانبه به اصالت اخبار است. از این رو در این مقاله روابط زید بنعلی به طور جداگانه با سه امام همدروهاش، یعنی امام سجاد (ع) و امام باقر (ع) و امام صادق (ع)، بررسی میشود. نتایج تحقیق در این مطالعه بسترشناسانه نشان از سیر ناهمگون و نزولی تعاملات زید با رهبران امامیه و تأثیر شرایط سیاسی موجود در واکنشها و فرمایشات ائمه (ع) در تمجید زید بنعلی و قیام او دارد؛ موضوعی که قائلان به تأیید قیام زید از سوی ائمه (ع) به آن توجه نکردهاند.
Machine summary:
نکته پایانی آنکه در دوره امام سجاد (ع) هیچگاه سخنی از قیام زید به میان نیامده و اخباری که در مورد شهادت زید بنعلی از زبان امام سجاد (ع) نقل میشود (برای نمونه: صدوق، 1380: 1/227) در منابع امامی بازتاب نداشته است یا در سلسله اسناد آن زیدی مسلکان حضور دارند.
شایان ذکر است که زید در عقیدهاش درباره امام باقر (ع) تنها نبود، بلکه برادر دیگرش عبدالله بنعلی (م121ق) با وی همنظر بود و در نهایت نیز با زید بیعت و در قیام او شرکت کرد (حسنی، بیتا: 362).
باید توجه داشت که حضور اصحاب فرق مختلف غیر شیعه در قیام زید مسلم است (برای نمونه، ابوالفرج اصفهانی، 1385: 34، 56، 115؛ کشی، 1382: 2/13، 231، 233، 345؛ طوسی، بیتا: 114، 143، 160، 272)، در حالی که در صورت تبری وی از شیخین و اعتقاد به مقابله صریح با افکار اهل سنت، آنان هیچگاه با زید بنعلی همراه نمیشدند.
امام صادق(ع) برای زید بنعلی گریه کردند و با رفتار خود نشان دادند که در غم و عزای خانوادههای داغدار شریکاند؛ که نمونه آن روایتی است که فضیل بنیسار خبر شهادت زید را به آن حضرت میدهد (صدوق، 1417: 430).
مطابق خبری نیز امام صادق فرمودند: «زید بنعلی ما را مورد احترام میدانست و اگر پیروز میشد به ما وفا میکرد» (طوسی، بیتا: 2/57)؛ این سخنان در صورت صحت، به معنای تأیید باور و قیام زید بن علی نیست، اما میتواند طلب رحمت یا تکریمی در راستای اهداف قیام زید تلقی شود.