Abstract:
قضاوت از جمله اموری بود که در زمان خلفای راشدین برای رسیدگی به دعاوی و اختلافات بین مسلمانان مورد توجه قرار گرفت. در زمان عمر بن خطاب و امام علی(ع) رسیدگی به امر قضا بیش از پیش مورد توجه قرارگرفت. در این زمان تنها دو سازمان وابسته به نهاد قضاوت یعنی سازمان حسبه و دیوان مظالم برای رسیدگی به دعاوی و اختلافات رایج بود. امر قضاوت کارکردهای موثری از جمله: برقراری عدالت در جامعه، رسیدگی به دعاوی، ایجاد امنیت در حکومت و نیز نهادینه کردن مبانی حکومت اسلامی، داشته است. این نوشتار با طرح این سوال اصلی که جایگاه و کارکرد نهاد قضاوت در عهد خلفای راشدین چگونه بود؟ با رویکردی توصیفی تحلیلی به بررسی نهاد قضاوت در این عصر پرداخته است. دستاورد تحقیق حاکی از این است که نهاد قضاوت در عصر خلفای راشدین در قالب سازمان های حسبه و مظالم تبلور یافته، و توانسته بود کارکرد موثری در برقراری عدالت در جامعه آن روز اسلامی ایجاد کند.
Judgment was one of the issues that were taken into consideration
during the time of Rashidun Caliphs to deal with disputes between
Muslims. At the time of Omar – Khattab’son - and Imam Ali, the
investigation of the judicial affaires was considered more and more. At
this time, only two organizations associated with the Judiciary
Organization- Hisba Organization and Madalem Court, were
responsible for considering disputes.
The judiciary has had some effective functions, such as establishing
justice in the society, dealing with quarrels, creating security in the
government, and making the principles of the Islamic state inherent.
This study, by posing the main question, how was the position and
function of the judiciary in the era of the Rashidun Caliphs? Using a
descriptive-analytical approach examined the judiciary in this age. The
research findings indicate that the judiciary in the era of the Rashidun
Caliphs in the form of Hisba and Madalem organizations, had been
capable to operate effectively in the establishment of justice in the
Islamic society of that time.
Machine summary:
دستاورد تحقیق حاکی از این است که نهاد قضاوت در عصر خلفای راشدین در قالب سازمانهای حسبه و مظالم تبلور یافته، و توانسته بود کارکرد مؤثری در برقراری عدالت در جامعه آن روز اسلامی ایجاد کند.
در عصر خلفای راشدین به خصوص در زمان عمر بن خطاب و امام علی (ع)، نهادهای حسبه و دیوان مظالم که از ارکان مهم نهاد قضاوت بودند، برای رسیدگی به دعاوی، اختلافات، و برقراری امنیت و عدالت رایج بودند و توانستند بیشترین کارکرد را در زمینۀ جلوگیری از ظلم و ستم و نیز رسیدگی به شکایات و اختلافات، ایفا کنند.
مشکل سیستم قضایی که عمر بوجود آورد این بود که قضات آن فاقد شرایط قضاء اسلامی بودند مکرر اتفاق میافتاد که قاضی نمیدانست حکم اسلام چیست و چگونه باید رأی بدهد، حتی در بسیاری از موارد به شخص عمر هم که مراجعه میشد او هم نمیتوانست نظر قطعی بدهد و دستور میداد که به امام علی(ع) رجوع کنند (ری شهری،بیتا: 28).
در ابتدا خانه قاضی محکمهاش نیز بود، ولی پس از چندی قضات مساجد را برای دادرسی اختیار کردند و عصرها به دعاوی مردم و اهل ذمّه و غیرمسلمانان رسیدگی میکردند، در زمان خلفای راشدین مسجد نه تنها دادگاه بود بلکه محبس نیز بود، ولی امام علی (ع) در دوران خلافت خود محبس جداگانهای ترتیب داد (ریشهری، بیتا:28).
در زمان امام علی (ع)، بنا به گفته برخی منابع علاوه بر سازمان حسبه، دیوان مظالم نیز برای رسیدگی به امر اساسی قضاوت رواج داشت.