Abstract:
به اعتقاد موریس"سیمای شهرهای اسلامی تحت تأثیر دو دسته عامل متقدم و متأخر قرار داشته است.عوامل متقدم،به میراث عربی و بین النهرین قدیم باز میگردد و عوامل متأخر به ضرورتهای دورهء اسلام شکل بودهاند."راهها و گذرها با قرارگیری در هر دو دسته عوامل فوق،هم به عنوان اندام تأثیرپذیر و هم به عنوان عامل تأثیرگذار بر سیمای شهر مطرح بودهاند.هدف از ارائهء این مقاله،بررسی و شناسایی عوامل مؤثر در شکلگیری راههای شهر تبریز در دورهء قاجار و نیز تأثیرگذاری متقابل آنها بر شکلدهی به نظام ساختاری شهر است. به منظور دستیابی به هدف مذکور تلاش شده است با بررسی ویژگیهای ساختاری تبریز در این دوره،به تأثیر راهها و گذرها بر کیفیت ارتباطی-فضایی آن پرداخته شود.مطالعات نشان میدهد که شهر تبریز در دورهء قاجار میراثدار تحولات دورههای پیش از خود بر پیکرهء شهر بوده است.دو جادهء مهم ابریشم و جادهء بغداد-ری،از جمله عناصر مؤثر در شکلگیری و توسعهء اندامهای مهم همچون بازار و مجموعهء حکومتی و نیز توسعهء محلات و در نتیجهء گسترش شبکهء راههای درون شهری به شمار میرفتند.مجموعهء این تحولات به همراه دگرگونیهای ایجاد شده در دورهء قاجار،موجب شکلگیری شبکهای درهم تنیده،کارآمد و منسجم از راهها گردید که از کارآیی لازم برای چنین عملکردی برخوردار بود.راهها با قرارگیری در نظامی سلسله مراتبی و جذب عناصر معماری و شهری،به بهترین نحو ممکن به نیازهای ارتباطی شهر پاسخ میدادند.
Machine summary:
"(به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(2)شکلگیری هستهء اولیه شهر در محل تقاطع رودخانه و جادهء ابریشم (به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(3)موقعیت و نحوهء عبور گذر فرا شهری ری-استانبول در شهر 1-1-جادهء بغداد-ری این جاده در واقع از دروازهء باغمیشه واقع در شرق تبریز آغاز میشد و به دروازهء گجیل منتهی میگردید.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل(4)موقعیت و نحوه عبور گذر فرا شهری اردبیل-مراغه در شهر 2-راههای محلهای-شهری در عین تأثیر مسیرهای فراشهری بر ساختار بافت تبریز،نحوهء ارتباط این مسیرها با یکدیگر نیز مطرح میشود.
نکتهء جالب توجه آن است که نظام این دسته از راهها به شدت تحت تأثیر موقعیت مجموعهء بازار و نیز فرم بارو قرار دارد؛چرا که به دلیل انطباق مکان هستهء مرکزی شهر بر مرکز هندسی آن انشعاب راهها از آن به صورت شعاعی صورت گرفته و به عبارتی دیگر، مجموعهء بازار و مسجد جامع،موجب قطبی شدن نظام ساختاری شهر شده است.
2-راههای محلهای-شهری به صورت زیر: *معابر شعاعی -اتصال نقاط با اهمیت از جمله مراکز محلات به یکدیگر -انشعاب از مرکز شهر،عبور از دروازهها،حرکت از میان محلات و خروج از شهر -در بر گیرندهء اصلیترین و بیشترین عملکردهای خدماتی محلهای و گاه حتی فرا محلهای *معابر حلقوی -مسیرهای محلهای شهری درجهء 1 و 2؛ -گسترش به موازات خط بار و یا منطبق بر آن؛ -گسترش در سراسر شهر جهت ارتباط مراکز محلات تقریبا به موازات خط بارو؛ -شکلگیری میدانچهها در امتداد آن و با حد اقل کاربری نسبت به معبر شعاعی و اصلی محله."