Abstract:
تحقیق در تاریخ، نیازمند دست یابی به حقایق و واقعیت های تاریخی است، و این امر،
مستلزم بررسی دقیق اطلاعات تاریخی موجود در منابع، اسناد و مدارک می باشد. آن چه
این بررسی را ممکن و محقق می سازد، عملکرد انتقادی در برخورد با این اطلاعات است که
از آن به عنوان نقد تاریخی یاد می شود. نقد تاریخی بر اساس اصول و موازین خود، به
دو مرحله نقد ظاهری و نقد باطنی قابل تفکیک است که به هر دو مورد در تاریخ نگاری
اسلامی توجه شده است. مورخان مسلمان با بهره گیری از شیوه های نقد تاریخی، کمابیش
سعی نموده اند تا کتاب های تاریخی معتبر و ارزش مندی را ارائه کنند. از تاریخ
نویسان ممتازی که در این زمینه، عملکرد بیشتری داشته اند می توان مسعودی، مسکویه
رازی، ابن اثیر و ابن خلدون را نام برد. با این حال در میان آثار تاریخی، کتاب های
بسیاری وجود دارد که اخبار آن ها آمیخته با افسانه و اسطوره است و نیازمند نقد و
پیرایش علمی اند.
Machine summary:
"به طور طبیعی برای به دست آوردن اخبار، سه راه به قرار زیر می شناسیم: الف ـ مشاهده مستقیم که برای شاهد عینی حاصل می شود; ب ـ مشاهده غیرمستقیم که عبارت از مشاهده آثار است; یعنی همان چیزی که نوشته سیاحان و جهان گردان را متمایز می سازد; ج ـ روایت که روش نقل رویدادهای تاریخی و تنها روشی است که پیش روی خواننده تاریخ قرار دارد و تمام آن چه خواننده، محقق و نقدکننده تاریخ می تواند درباره رویدادهای تاریخی بشناسد، همین نصوص نقل شده و اسناد آن ها است، ولی این نصوص و اسنادشان، عین رویدادهای تاریخی نیستند، بلکه نقطه آغازین راهی به شمار می روند که میان محقق تاریخ و رویدادهای مذکور وجود دارد، و او برای شناخت میزان مطابقت این نصوص با واقعیت تاریخ، لازم است مسیری را از نصوص مذکور تا رویدادهای مورد نظر از طریق گام های استدلالی پیوسته بپیماید.
تاریخ نویسان، تحت تأثیر این عوامل و موارد دیگری که پیش از این ذکر شد، از به کارگیری شیوه های انتقادی در کار خود فاصله گرفته اند، چنان که مثلا طبری در کتاب تاریخ خود در عین توجه به نقل سلسله سند و راویانش، از برخی ناقلان ضعیف و غیرموثق مانند سیف بن عمر، مطالب بسیاری بازگو می کند، یا مشاهده می کنیم که برخی تاریخ نگاران، حتی به دفاع از کتاب هایی پرداخته اند که اسطوره ها را گرد آورده اند، مانند کتاب ابن فندق علی بن زید بیهقی (مورخ قرن ششم هجری و صاحب کتاب تاریخ بیهق) که از اسطوره ها و داستان های ساختگی تاریخی دفاع می کند و طعن زنندگان بر این گونه اخبار را رد نموده، می گوید: درست نیست که به آن ها به چشم حقارت و کوچکی نگاه شود، زیرا هر آن چه جلوی نادانی را بگیرد، پسندیده است."