چکیده:
ﻓﻴﺮوزﺷﺎهﻧﺎﻣﻪ، ﻗﺼﻪای اﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﺎل و ﻫﻮای اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻛﻪ از ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻗﻤﺮی ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪهاﺳـﺖ. ﺑﻦﻣﺎﻳﺔ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﻋﺸﻖ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻋﺸﻖ ﺣﻮادث ﺣﻤﺎﺳﻲ داﺳﺘﺎن را اﻳﺠﺎد ﻣـﻲﻛﻨـﺪ. وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎی ﻋﻴﺎری و ﻗﺼﻪﻫﺎی ﭘﺮﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻃﺮح ﻗﺼﻪ را ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲدﻫﺪ. اﻏﻠﺐ ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﺳـﻌﻲ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ اﻳـﻦ ﻗﺼﻪﻫﺎ را در ﭼﺎرﭼﻮب اﻧﻮاع ادﺑﻲ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ذﻳﻞ ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع ادﺑﻲ ﻗـﺮار دﻫﻨـﺪ. در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ، ﻗﺼـﺔ ﻓﻴﺮوزﺷـﺎه ﻧﺎﻣـﻪ، ﻧﺨﺴـﺖ از دﻳـﺪﮔﺎه اﻧـﻮاع ادﺑـﻲ و ﺳـﭙﺲ از ﻣﻨﻈـﺮ ﺑﻮﻃﻴﻘـﺎی داﺳﺘﺎنﭘﺮدازی ﻛﻬﻦ ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎهﻫـﺎ، ﻗﺼـﻪﻫـﺎی ﻋﺎﻣﻴﺎﻧـﺔ اﻳﺮاﻧﻲ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻣﺴﺘﻘﻞ ادﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺳﻨﺖ ﻛﻬﻦ داﺳﺘﺎنﭘﺮدازی ﻣﺎﻳـﻪ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد. در اﻳـﻦ ﺳﻨﺖ ادﺑﻲ، راوی، ﻫﻤﻮاره وﺟﻪﻫﺎ و ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎی ادﺑﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ را در رواﻳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد.
خلاصه ماشینی:
اﻳﻦ ﻗﺼﺔ زﻳﺒﺎ و دﻟﻜﺶ ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻗﺼﻪﻫﺎی ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﺔ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻫﻤﺮاه ﭼﻬﺎر ﻛﺘﺎب اﺳﻜﻨﺪرﻧﺎﻣﻪ، ﻗﺼﺔ ﺣﻤﺰه )ﻧﺴﺨﺔ ﺟﻌﻔﺮ ﺷـﻌﺎر(، دارابﻧﺎﻣـﺔ ﻃﺮﺳﻮﺳـﻲ و ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر، ﭘﻴﺶ از ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮی ﺑـﻪ ﻧﮕـﺎرش درآﻣـﺪهاﺳـﺖ.
2- ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧﻮاع ادﺑﻲ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ، ﺑﺮای ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻮع ادﺑﻲ ﻓﻴﺮوزﺷﺎهﻧﺎﻣﻪ، از ﻳﻚ ﺳﻮ از »ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧـﻮاع ادﺑـﻲ ارﺳﻄﻮﻳﻲ«، و از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ از »ﺑﻮﻃﻴﻘﺎی داﺳﺘﺎنﭘﺮدازی ﻓﺎرﺳﻲ« اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهاﺳﺖ.
وﻟﻚ و وارن ﭼﻨﺪ ﺳﺆال اﺳﺎﺳﻲ درﺑﺎرة ﻣﺴﺄﻟﺔ اﻧﻮاع ﻣﻄـﺮح ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ: ازﺟﻤﻠﻪ اﻳﻨﻜﻪ »آﻳﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧﻮاع ادﺑﻲ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻳﻦ ﻓﺮض اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺮ اﺛـﺮ ادﺑـﻲ ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ ﺧﺎص ﺗﻌﻠﻖ دارد؟« )وﻟﻚ و وارن، 3731: 062(.
از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ، ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻫﻢ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ادﺑﻴﺎت اروﭘـﺎ - آن ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ادﺑﻴﺎت ﻛﻼﺳﻴﻚ آن- از دﻳﺪﮔﺎه ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﻮع ادﺑﻲ روﺷﻤﻨﺪﺗﺮ از ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻗﺮاردادﻫﺎﻳﻲ از ﻧﻮع ژاﻧﺮﻫﺎ ﺑﺮای ﺷﻌﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺒﻮدهاﺳـﺖ و ﻣﺎ اﻣﺮوزه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧﻮاع ادﺑﻲ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎﺗﻲ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ ﭘﺪﻳﺪآورﻧـﺪﮔﺎن آﻧﻬـﺎ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ اﻃﻼع ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻪاﻧـﺪ و درﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺧـﻮد را ﻣﻘﻴـﺪ ﺑـﻪ رﻋﺎﻳـﺖ اﺻـﻮل آن ﻧﻤﻲﻛﺮدهاﻧﺪ.
ﻫﻤﺎن: 153 ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ(، آﻧﭽﻪ از دﻳﺪﮔﺎه اﻳـﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻫﻤﻴﺖ دارد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ اﻧﻮاع ﻗﺼﻪﻫـﺎی ﻣﻮﺟـﻮد را در ﭼﻬـﺎر ﻣﻘﻮﻟـﻪ »رزم«، »ﺑﺰم«، »ﻋﺎﺷﻘﻲ« و »ﻋﻴﺎری« ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪی ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲدﻫﺪ، ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮﻛﺪام از اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﻗﺼﻪ، دوازده »ﻃـﺮاز« ﻗﺎﺋـﻞ ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺻﻴﻒﻫﺎی ﺧﺎص ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻧﻮع ﻗﺼﻪ را در ذﻳﻞ اﻳـﻦ ﻃﺮازﻫـﺎ ردهﺑﻨـﺪی ﻛﻨﺪ )ﻧﻚ.