چکیده:
سجع یکی از تمهیداتی است که امیر بیان(ع) به کار برده تا به نوعی تناسب و آهنگ در سخن ایجاد کند و ضمن دور ساختن کلام از نثر عادی، فقدان وزن- در توجیه و القای احساس و عاطفه خاص- را جبران نماید. کاربرد هنرمندانه و به جا از این شیوهی رونقافزای سخن، زنگار تکلف و تصنع را از کلام ایشان زدوده است؛ بهطوریکه همه- به گونه ارتجالی و فیالبداهه- در زبان جاری نشده، در ذهن مخاطب نقش میبندد؛ از این رهگذر نه تنها به سخن رنگ تکلف نمیپاشد، بلکه زیباتر میکند. این در حالی بود که غالب سخنپردازان عرب این شگرد ادبی را به حد تکلف رسانده بودند تا آنجا که سخن را از ریخت و زیبایی میانداختند؛ چنانکه بنابر گفته جرج جرداق نویسنده نامی مسیحی در نهجالبلاغه «با وجود وفور و فراوانی جملههای متقاطع، موزون و مسجع از تصنع بسی دور، و به طبع سرشار او بسی نزدیک است» (جرداق؛ 1384: 28). امام(ع) با گزینش مجموعه ای از گوش نوازترین فواصل آهنگین، و مناسبترین پاره های مسجع، در کنار سایر فزآینده های موسیقایی، توانسته عواطف و احساسات درونی خود را به زیباترین شکل به خواننده برساند. پژوهش حاضر در پی آن است با روش کتابخانه ای؛ و استفاده از شیوه ی تحلیل ساختار و محتوا، ویژگیهای موسیقایی سجع را در سخنان حضرت بسنجد، وپیوند آن با موضوع را مورد بررسی و واکاوی قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
"گاه میبینیم این اصل هم عرض با عنایت ایشان به هماهنگی و تناسب صوتی در مقاطع خاص ؛ در نتیجه پدید آمدن انسجام در موسیقی سجع ، باعث به وجود آمدن یکی از شیوه های عادت زدایی و برجسته سازی در کلام شده است ؛ چنان که از یک سو، توازن های کلام ، و از سوی دیگر بر طیف های معنایی آن میافزاید؛ بنابراین به نظر میرسد در این نگاه ، ساحت مهم دیگری برای فهم و دریافت مؤلفه های سجع و سجع پردازی رخ نموده است : «أین الذین عمروا فنعموا وعلموا ففهموا وأنظروا فلهوا و سلموا فنسوا»٢ (خطبه ی ٨٣) هماهنگی و تجانس آوایی فواصل ؛ «نعموا- فهموا- لهوا- نسوا»، با یاری حذف ضمیر مفعولیشان – چه باواسطه و چه بیواسطه – نقش استدلال معنایی را نیز به دوش میکشد؛ تا دایره معنایی موردنظر- یعنی؛ برخوردار بودن ، درک وفهم ، سرگرمی و فراموشی- را در وسیع ترین افق مفهوم قرار دهد.
موقعیت حساب شده و قابل پیش بینی قرار گرفته اند، ایستگاه هایی را برای اندیشه و فکر مخاطب ایجاد کرده اند که تأثیر صوتی هماهنگ آنها، مفهوم موردنظر را برجسته و تقویت میکند: «أنتم فی نفس البقاء و الصحف منشورة و التوبۀ مبسوطۀ و المدبر یدعی و المسیئ یرجی »١ (خطبه ی ٢٢٧) موسیقی سجع در کلام حضرت علی(ع ) تخیلی را ایجاد کرده است که - به عنوان محور و عامل هدایت - سعی دارد معنای پنهان در سخن را توسط ایقاع و وزن ، در دسترس خواننده یا شنونده قرار دهد و یا دست کم در فرایند پیام رسانی، به فهم موضوع کمک کند."