چکیده:
سخنان پیامبر اکرم که مفسر و مبین کلام الهی است، پس از قرآن کریم ارزشمندترین منبع هدایت و انسانسازی به شمار میرود. در واقع، یکی از شاخصههای روایات نبوی استشهاد به آیات قرآن و به کار بردن تعابیر قرآنی است. یکی از این روایات خطبه غدیر است که در آن بیش از 50 استشهاد تصریحی و تلویحی قرآنی دیده میشود. در این جستار به بررسی این موضوع و تحلیل «شیوههای تاثیرپذیری خطبه غدیر از قرآن کریم» میپردازیم و هماهنگی و ارتباط نزدیک میان قرآن و سخنان پیامبر( و بهرهگیری کامل ایشان از قرآن کریم را باز مینماییم. ذکر این نکته ضروری است که در جستار حاضر به جای محتوای کلام قرآن و خطبه غدیر، بر سبک و چگونگی بیان مطالب تاکید میشود.
خلاصه ماشینی:
در واقع، به دلیل عجین بودن قرآن کریم با روح و جان پیامبر، دیگر سخنان ایشان نیز به شدت تحت تأثیر آیات قرآن قرار دارد؛ برای نمونه در بررسی خطبه غدیر مشاهده میشود که گاه ایشان صریحا به کل آیه قرآن کریم یا بخشی از آیه استناد کرده است.
گاه در کلام نبوی عبارات قرآنی با تغییراتی نحوی به کار رفتهاند؛ مثلا ترکیب وصفی به جمله فعلیه تبدیل شده است؛ مانند ترکیب «الحسن الصنیعة» (همان: 1/72) در بخش اول خطبه که تغییریافته جمله فعلیه ( یحسنون صنعا( در آیه 104 کهف است؛ البته با این تفاوت که ( یحسنون صنعا( مربوط به فعل بندگان و «الحسن الصنیعة» مربوط به فعل پروردگار است.
در مرتبهای پیچیدهتر از بازگویی آیات قرآن، یک یا چند واژه مناسب در وسط یا پایان جمله قرآنی میآید و در نهایت، جملهای پرورده میشود که در واقع، معنای اصلی آیه قرآن را ثابت نگه میدارد (القاضی، 1389: 439)؛ برای مثال پیامبر( در بخش نهم خطبه میفرماید: معاشر الناس!
بیان با الفاظ مترادف گاه در بیانات نبوی نشان از آیاتی میتوان یافت که عین الفاظ آن به کار نرفته است بلکه ایشان الفاظی مترادف را به کار بسته است؛ برای نمونه، ایشان در فرجامین عبارت بخش ششم خطبه غدیر میفرماید: ( واللٰه مصدق وعده» (همان: 1/78) که در واقع، مترادف است با آیه ( ولن یخلف الله وعده( (حج/ 47)؛ هرگز خدا وعدهاش را خلاف نمیکند.
نشانههای این اثرپذیری را در خطبه غدیر به فراوانی میتوان یافت که در این جستار به مواردی اشاره میکنیم: پیامبر( در بخش اول خطبه، پس از حمد و ستایش خدای متعال میفرماید: «العیون لا تراه» (همان: 1/71).