چکیده:
همجواری دو کشور ایران و افغانستان در خلال قرون متمادی، داد و ستد فرهنگی و تجاری وسیعی را بین ساکنان این نواحی تا به امروز موجب شده است. وجود بیش از 400 کیلومتر مرز مشترک (از حوالی شهر تایباد در خراسان رضوی تا شهر نهبندان و مرز سیستان در خراسان جنوبی) تعاملات زبانی و گویشی متنوع و در خور توجهی را در حوزههای مختلف زبانی رقم زده که تا کنون کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است و طبعا نقشۀ گویشی که در آن، مرزهای گویشی مشخص شده باشد، ارائه نشده است. عواملی چون جنگ فرسایشی در افغانستان و از سویی کاهش فرصتهای شغلی و طبعا افزایش مهاجرت در دهههای اخیر، ضربآهنگ تحولات گویشی و داد و ستد زبانی را در طول این نوار مرزی قوت بخشیده است. نگارنده در این مقاله بر آن است تا با بهرهگیری از الگوهای ردهشناسی منطقهای به بررسی تطبیقی منتخبی از گویشهای مرزی استان خراسان جنوبی از یک سو و گویشهای فارسی شهرهای کابل و هرات پرداخته و کیفیت تعامل این گویشها را در حوزههای مختلف زبانی مورد مطالعه قرار دهد. لازم به ذکر است که دادههای مورد استفاده در این پژوهش، از طریق مراجعۀ مستقیم پژوهنده به محل و بهوسیلۀ مصاحبه با گویشوران بومی و تکمیل پرسشنامۀ مربوط گردآوری شده است.
خلاصه ماشینی:
"مرحوم بهار در مورد اهمیت لهجههای فارسی- بهویژه خراسان- مینویسد: «در زبان دری و پهلوی و همچنین اوستا و فرس قدیم، دقایق و لطایفی است که مربوط به طرز تکلم و اختصاصات لهجهای بوده است و به محض این که یکی از آن لهجهها متروک گردیده، آن دقایق و لطایف و ویژگیهای لهجهای نیز ترک شده و از میان رفته است؛ چه از روی خط و ترتیب حروف، هرگز نمیتوان به دقایق لهجهها و طرز بیان و گفتار زبان آشنا گردید؛ چنانکه ما امروز درست نمیتوانیم بدانیم که الفاظ و کتیبههای هخامنش و عبارات اوستا و رسالات پهلوی با چه حرکاتی و آهنگی ادا میشده و تکیة صوت و آهنگ هر کلمه در کجایش قرار میگرفته، همین حکم را دارد زبان دری که هنوز بهصورت زنده است؛ چه ما درست نمیدانیم که فردوسی اشعار خود را چگونه میخوانده است و اگر هم از روی قواعد علم لغت، قسمی را بدانیم، به تمام جزء به جزء آن قواعد آشنا نیستیم.
با بررسی گونههای گفتاری و گاه کتابهای تألیفشده به گویش مردمان هرات در قیاس با گویشهای مرزی متناظر در خاک ایران، این سوال مطرح میشود که در حال حاضر گونة گفتاری هراتی و نیز کابلی تا چه میزان به گونة گفتاری در شهرهای تایباد، تربت جام و خواف در استان خراسان رضوی نزدیک است؟ از سویی مقایسة این گویشها با فارسی گفتاری معیار چه نتیجهای ببار میآورد؟ برای پاسخ به این سئوالات، گونههایی از فارسی دری در دو سوی مرز شرقی ایران مورد مطالعه و مقایسه قرار گرفته است."