چکیده:
این نوشتار سعی بر تبیین چیستی علیت تحلیلی، قسمی مغفول از علیت، دارد. روشنسازی معنای علیت، نخستین گام است و بدین منظور دو مقدمه بیان می شود. نخست مقام «مفهوم»، «معنا»، «مصداق» و «واقع» طرح، و سپس بیان می شود که ساحتی که فیلسوف در آن سیر می کند، معناست. دوم آنکه امر واحد می تواند مصداق معانی کثیر قرار گیرد. بنا بر این دو مقدمه، طرح علیت تحلیلی نه تنها معقول، بلکه ضروری می نماید. فلاسفه اسلامی هرچند بر وجود علیت تحلیلی به منزله قسمی از علیت تصریح نداشته اند، بارها لفظ علیت را در مواضعی به کار برده اند که میان علت و معلول تغایر وجودی برقرار نیست. بر اساس قاعده «لاتلازم من دون علیه»، که همه فلاسفه اسلامی آن را قبول دارند، می توان تلازمات میان اعتباریات نفس الامری، وجود و ماهیت، واجبین بالذات (اسماء و صفات الهی با ذات الهی) و ممتنعین بالذات (دور و تقدم شی ء بر نفس) را به علیت تحلیلی بازگرداند. به رغم اشتراک معنایی، علیت خارجی و تحلیلی در معقول اولی یا ثانی بودن، مصداق متقابلین واقع شدن، و گستره از یکدیگر متمایزند. طرح علیت تحلیلی، تبیین دیگری از انقسام علیت را می طلبد که در پایان به آن اشاره می شود.
خلاصه ماشینی:
"برای مثال، اگر «آتش» را علت خارجی «سوختن پنبه» در نظر داشت، ملاحظه می شود که تعدد مصادیق (آتش و سوختن پنبه) لازمه اش تعدد معناست و علیت در حقیقت میان معانی برقرار است؛ هرچند که این معانی، دارای دو مصداق متغایر در خارج اند.
روشن است که براهین سه گانه را می توان در قالب های سه گانه قیاس شرطیه، استثنایی و اقترانی حملی به کار برد؛ اما با در نظر داشتن دو تمهید مزبور دانسته می شود که کاربرد برهان های سه گانه در قیاس اقترانی حملی، به معنای آن است که موضوع قاعده «لا تلازم من دون علیه» اعم از خارجی و تحلیلی است؛ چراکه مفاد قضایای حملیه، هوهویت است و تلازمات طرح شده میان اصغر، اکبر و اوسط در قیاس اقترانی حملی، نمی تواند خارجی باشد، بلکه صرفا تحلیلی است؛ با این حال اطلاق «لم» و «إن» بر براهین مزبور متداول است، که این مسئله محکم ترین دلیل بر آن است که فلاسفه اسلامی ارتکازا «علیت تحلیلی» را پذیرفته اند.
با این حال باید توجه کرد که با طرح علیت تحلیلی، هرچند علت و معلول به دو وجود متغایر متحقق نیستند، لازمه آن تقدم شی ء بر نفسش نیست؛ زیرا در این مقام سخن از کثرت تحلیلی است و تقدم و تاخر نیز میان معانی برقرار است، نه در وجود شی ء."