چکیده:
مورخان تعاریف متفاوتی از کلمه صحابه داشتهاند. به طور کلی؛ هرکسی که حیات پیامبر(ص) را درک کرده و مسلمان شده است، در شمار صحابه ایشان است. مورخ و محدث مشهور قرن هفتم هجری ابن اثیر (630-555 هـ . ق) یکی از برجسته کسانی است که در کتاب «اسد الغابه فی معرفه الصحابه» به معرفی و شرح حال زنان صحابه به ترتیب حروف الفبا میپردازد. این کتاب ارزشمند جزء منابع صحابه نگاری است.ابن اثیر با توجه به تعریف خاصی که از کلمه صحابه دارد؛ همه زنان مشهور عصر نبوی را که در منابع پیش از خود دیده، ذکر میکند و با روش ترکیبی اطلاعات تاریخی- اجتماعی و سیاسی از زندگی آنان ارائه میدهد. ذکر نام زنان صحابه که با القاب وکنیه مشهور بودند و نیز زنانی که نامشان مجهول است را در فصلی جداگانه شرح میدهد. نمودهای نقش سیاسی زنان صحابه در مهاجرت به حبشه و مدینه، حضور نظامی و شرکت در جنگها، بیعت رضوان، بیعت دوم عقبه و... میباشد و نیز حضور اجتماعی آنان را میتوان در حضور در نمازهای جماعت و عیدین، انجام فریضه حج و روایت حدیث از پیامبر(ص) و مشاغل مختلف مشاهده نمود. ابن اثیر تقریبا یک هفتم از صحابهای را که مورد واکاوی قرار داده است؛ زن هستند و این مسئله نشان از توجه او به زندگی این قشر دارد. اینکه نگاه ابن اثیر در کتاب «اسد الغابه فی معرفه الصحابه» به حضور و فعالیت سیاسی- اجتماعی زنان عصر نبوی چگونه بوده است؟ و این بانوان چه نقشی در تحولات دوره نخستین اسلامی داشته اند؛ سوالاتی است که جستار حاضر با روش توصیفی تحلیلی سعی در پاسخگویی به آنها دارد.
خلاصه ماشینی:
"وجود برخی احادیث که عموما با عقل و درایت قابل پذیرش نیست نیز در این منبع وجود دارد که شاید نشان از اهداف مغرضانه راویان و جاعلان حدیث باشد (برای نمونه نکـ: به ابن اثیر، 1409: 6/ 295-304) از آنجا که نوع نگارش اسد الغابه به صورت تراجم بوده و در اصل کتابی حدیثی و تاریخی نیست، نمیشود کلیه احایث روایت شده را از این منبع استخراج کرد بطوریکه در معرفی بسیاری از زنان صحابه صرفا اصطلاح «روی عنها حدیث» را به کار میبرد، بدون اینکه حدیث را ذکر نماید.
سال فتح مکه ایمان آورد و در اسمش اختلاف است اشعار وی که بیشتر از بیت ذیل است در سال فتح و زمان ایمان آوردن به رسول خدا(ص) بوده است: «فإن کنت قد تابعت دین محمد و قطعت الأرحام منک حبالها فکونی علی أعلی سحیق بهضبة ململمة غبراء یبس بلالها» (همان: 405) ابن اثیر با توجه به تعریفی که از کلمه صحابه دارد و ذکر آن گذشت «هند دختر عتبه» همسر ابوسفیان و قتیلة دختر نضربن حارث (مشرک معروف) را در شمار زنان صحابه دانسته و اشعارآنان را نقل کرده است - قتیلة بنت نضر: وی در مرگ پدرش که در جنگ بدر به دست مسلمانان کشته شد مرثیه خواند: أبلغ بها میتا بأن تحیة ما إن تزال بها النجائب تعنق منی إلیه و عبرة مسفوحة جادت لماتحها و أخری تخنق ظلت سیوف بنی أبیه تنوشه لله أرحام هناک تشقق قسرا یقاد إلی المنیة متعبا رسف المقید، و هو عان موثق (همان: 242) - هند بنت عتبه: وی در تاریخ به عنوان هند جگر خوار معروف است که جگر حضرت حمزه(ع) را در جنگ احد درید."