چکیده:
هجوم قوم مغول به ایران، روزگاری تلخ را برای مردم سرزمین ما رقم زد. کشته شدن شمار زیادی از آنها و نابود شدن شهرها و در نتیجه، بناها و آثار فرهنگی و هنری، کشور را از رونق انداخت اما به مرور زمان، فاتحان مغول با تاثیرپذیری از فرهنگ ایرانی و گرایش به اسلام، بازسازی ویرانیها را آغاز کردند. گنبد سلطانیه از شاهکارهای دورة حکومت ایلخانیان در ایران است که به دستور سلطان محمد الجایتو (خدابنده)، با به کار گرفتن جمعی از هنرمندان ایرانی ساخته شد. این بنا به صورت برجی هشت ضلعی با گنبدی زیبا و هشت مناره در هشت گوشة اطراف گنبد ساخته شد و با تزئینات زیبای آجرکاری، گچکاری و کاشیکاری زینت یافت. به یقین، مغولان که از اقوام بیابانگرد بودند، هنر و ذوق چندانی با خود به ایران نیاوردند و آنچه در گنبد سلطانی به ظهور رسیده، حاصل کار ایرانیان خوشذوق و هنرمند بوده است. در این میان، سوالی پیش میآید و آن، این است که چه عاملی باعث به شهرت رسیدن و اهمیت یافتن این بنا شده است. این جستار، با مطالعات میدانی و کتابخانهای به سرانجام رسیده و با بهرهگیری از عکسبرداری، به روش تاریخی- توصیفی، به نگارش درآمده است. یافتن ویژگیهای معماری پیش و پس از اسلام در گنبد سلطانیه، از نتایج این جستار است
خلاصه ماشینی:
"گنبد سلطانیه از شاهکارهای دورة حکومت ایلخانیان در ایران است که به دستور سلطان محمد الجایتو (خدابنده)، با به کار گرفتن جمعی از هنرمندان ایرانی ساخته شد.
نگاهی به ساختار معماری و تزئینات آن و بررسی ارتباط هنر پیش و پس از اسلام در ایران در شکلگیری گنبد سلطانیه، هدف این جستار قرار گرفته که با مطالعه و بررسی شواهد بصری و اسناد کتابخانهای انجام شده است.
ظاهرا وقتی که ساختمان مزبور آغاز شد، الجایتو در میان فرقههای اسلام، هیچ یک را بهطور جدی انتخاب نکرده بود ولی در سال ۷۰۹ هجری، وقتی بنای مزبور در حال پیشرفت بود، به زیارت مقبرة علی (ع) در عراق رفت و مذهب شیعه را قبول کرد و به این فکر افتاد که جسد علی (ع) و حسین (ع) را به سلطانیه بیاورد و مقبرة خود را مرقد آنان قرار دهد.
جمعبندی گنبد سلطانیه با توجه به انگیزة ساخته شدن آن و سپس تغییر و تحولی که در بهکارگیری بنا و تزئینات آن به وجود آمد، همچنان، بنایی منسجم و ارزشمند در تاریخ هنر معماری ایران، به شمار میآید؛ تا آنجا که به سبب عظمت گنبد خشتی و اسلوب ویژة معماری آن، نهتنها الگویی برای ساخت گنبد، هم در ایران و هم در خارج از آن قرار گرفت بلکه توسط سازمان بینالمللی یونسکو در زمرة میراث جهانی به ثبت رسید.
این بنای عظیم که پلان و فرم گنبد ایرانی را از روزگار باستان در دل خود دارد و با شیوههای تزئینی تکاملیافتهتر نسبت به دوران قبل از خود و استفاده از اسامی مقدس اسلامی و همچنین آیات قرآن، همنشین شده، جایگاهی پرمایه در معماری آن روزگار و نیز هماکنون سرزمین ایران را به خود اختصاص داده است."