چکیده:
یکی از موضوعات نقد بوم گرا (Ecocriticism)که به رابطه ادبیات و محیط زیست می پردازد، بررسی نحوة نگرش انسان به طبیعت در آثار ادبی است که می تواند از عوامل مختلفی چون جنسیت ، زمان ، فرهنگ ، اندیشه تاثیر پذیرفته باشد. اشعار فارسی در طول تاریخ ادبیات ، تنوع رابطه انسان و طبیعت را در خود متجلی ساخته است . در این مقاله با بررسی اشعار توصیفی در ادب فارسی ، پنج نوع نگرش کلی را به طبیعت معرفی نمودیم و تاثیر دو عامل زمان و اندیشه شاعر را بر چگونگی ارتباط او با طبیعت و نحوة توصیف او بیان داشتیم . در یک نگاه کلی درمی یابیم که بخشی از توصیف طبیعت در شعر شاعران به مثابه توصیف غیر طبیعت است و تنها نمونه های اندکی در شعر فارسی می توان یافت که توصیفی ابژکتیو از طبیعت ارائه شده است . در پایان لزوم رویکردی نو و بوم گرایانه به طبیعت را که متناسب با نیاز جوامع متمدن امروزی است ، متذکر شدیم . با این نگرش تغییراتی در توصیف طبیعت در شعر، شاهد خواهیم بود که در آن همه پدیده های طبیعت صرف نظر از انتخاب انسان ، زیبا و ارزشمندند. این رویکرد می تواند در بهبود رابطه انسان و محیط زیست او تاثیرگذار باشد.
خلاصه ماشینی:
نکتۀ مهمی که در بیشتر اشعار این دوره قابل ملاحظه است ، این است که به دلیل نفوذ و رسوخ نگاه سلطه جویانه به طبیعت ، در فرهنگ شهرنشینی و دور شدن انسان از فضاهای طبیعی ، شاعران کم کم در توصیف طبیعت و پدیده های آن از ابژه فاصله گرفتند و نگاه سوبژکتیو در توصیفات شعری آنان تسلط یافت ؛ به این معنا که انسان ، این موجود مسلط در تک تک پدیده های طبیعی آنچه خود می خواست میدید و البته گاه خواسته و ناخواسته خودش را میدید و کمتر قادر بود ابژه را از نگاه و زبان خودش ببیند و توصیف کند.
(منوچهری ،١٥:١٣٢٦) در این نوع توصیف که به نظر دکتر شفیعی کدکنی تا قرن پنجم رواج داشته است ، شعر آفاقی و برون گرا است و دید شاعر باز بر سطح اشیا جریان دارد و در ورای پردة طبیعت و عناصر مادی ، جنبۀ عاطفی و نفسانی نمی جوید.
درعین حال نگاه شاعر، از مشاهدة هر آنچه هست ، محروم نیست و بهار شاعر با بهار طبیعت فاصلۀ چندانی ندارد و مشبه و مستعارله های وصف شده ، همان هایی است که در شعر شاعران دیگری از این دست ملاحظه می شود: طــرب ای دل که نوبهار آمد از صبـا بوی زلف یـار آمد هـان نظاره که گل جمـال نمود هین تمـاشا که نوبهار آمد هین تماشا که نوبهار آمد که گــل از یار یادگار آمد...
نمونه های این توصیف در ادبیات فارسی اندک است که در آن شاعر نگاهی شهودی دارد و با طبیعت یکی می شود.