چکیده:
سیاست روسی سازی حکومت تزاری در بعد فرهنگی خود، تلاشـی بـود در جهـت انضمام فرهنگی فرارودیان به قلمرو تمدن روسیه که جدا از فرهنـگ اروپـایی بـود. اسـتعمارگران روسی در این سیاست ورزی در قالب مخالفت با اسلام ، تشکیلات دینی را هدف قـرار دادنـد کـه نهادهای آموزشی فرارود نیز جزئی از آن بود. روند سیاست گذاری نمایندگان حکومت تزاری در حوزة آموزش (که آن را کانون تولید «تعصب اسلامی » می دانسـتند) و بـه تبـع آن اقـدام واکنشـی مسلمانان ، یکی از محوری تـرین موضـوعات مـورد پرسـش در ایـن دوره اسـت . طـرح مشـخص روس ها این بود که حمایت کامل دولتی از مراکز آموزشی کهنه و مـنحط فـرارود سـلب شـود و سپس در رقابت با نهادهای جایگزین روسی (مدارس روسـی و روسـی ـ بـومی ) تضـعیف شـده و اهمیت خود را از دست بدهند. برخلاف پیش بینی مقامات روسی ، حاصل این تقابل ، شکل گیـری گونه جدیدی از نظام آموزشی محلی ( مدارس اصول نو یا جدید) بود کـه گرچـه سـاختار آن تـا حدود زیادی وارداتی بود اما توفیقاتی داشت که روس ها را نـاگزیر سـاخت چـرخش کـاملی در روند سیاستگذاری خود داشته باشند.
خلاصه ماشینی:
برخلاف پیش بینی مقامات روسی ، حاصل این تقابل ، شکل گیـری گونه جدیدی از نظام آموزشی محلی ( مدارس اصول نو یا جدید) بود کـه گرچـه سـاختار آن تـا حدود زیادی وارداتی بود اما توفیقاتی داشت که روس ها را نـاگزیر سـاخت چـرخش کـاملی در روند سیاستگذاری خود داشته باشند.
تعهدات فوق نباید این گونه تفسیر شود که برجسته ترین وجه سیاست روسـی سـازی یعنـی مسیحی سازی که اهمیت ویژه ای برای روس ها داشت ، از همان ابتدا فراموش شده است .
فرمانـدار کـل ترکسـتان ١ ژنـرال الکساندر فون کاوفمن وجود این مدارس را برخلاف منافع روسیه می دانسـت ولـی بـه جـای هرگونه حرکت مستقیم در جهت انحلال آن ها، سیاستی را دنبال کرد که برای همة نهادهـای اسلامی در منطقه به کار گرفت و آن همان نادیده گرفتن آن ها٢ بود.
یعنی در این زمان کوششی برای همگنی آن ها با مردم با توجه به واکنش مردم بومی ، وی توصیة ایلمینسکی ١ را تغییـر داد (ایلمینسـکی پیشـنهاد کرده بود که سیستمی از مدارس روسی و میسیونری شبیه به سیستمی که در آموزش تاتارهای قازان استفاده شد به کار گرفته شود)٢ و کمیته ای از کارکنان خود برای مطالعة ایـن موضـوع تشکیل داد.
٣ مطمئنا دوران سلطة تزاری ، سال های ویران گر و شومی برای بسیاری از مدارس بود اما آموزش اسلامی سنتی جایگاه خود را حفظ کرده بود و پس از اشغال ، نیز ارزش خود را داشت .