چکیده:
ناسیونالیسم ایدئولوژی ملت است و بر حاکمیت ملت بر سرنوشت خویش تاکید دارد. ناسیونالیسم ایرانی با پیشینه دوسده ای خود، همزاد گریزناپذیر مدرنیته ایرانی است . در مقاله حاضر، با بازخوانی ناسیونالیسم ایرانی در سده نوزدهم ، اهداف و ابعاد زمینه ساز پیدایش آن مورد بررسی قرار میگیرد. پیدایش ناسیونالیسم ایرانی در این سده ، پیامد گریزناپذیر بحران ناشی از رویارویی ایران سنتی با مدرنیت است که به صورت نخبه گرایانه و ابتدایی در میان برخی دولتمردان و روشنفکران ایرانی و در قالب سیاست ها و اندیشه های نوگرایانه تبلور یافت . ناسیونالیسم ایرانی در اصل در واکنش به توسعه طلبی قدرت های مهاجم خارجی، به نحو ضداستعماری بروز کرد و سرانجام در برابر استبداد داخلی، شکل ضداستبدادی به خود گرفت . ناسیونالیست های ایرانی در این دوره بر حفظ استقلال ایران تمرکز کردند، هر چند حفظ هویت و یکپارچگی ایران را نیز کمابیش در زمره اهدافشان داشتند. از همین دوره ، ناسیونالیسم ایرانی به تدریج در پیوند با زمینه متنوع و در حال دگرگونی ایران ، ماهیتی چندبعدی یافت . آشنایی و دریافت داده های سیاسی مدرن ، گرایشی مدنی به آن داد و سپس در بازگشت به داشته های فرهنگی، گرایشی باستانی و مذهبی نیز یافت . مهمترین دستاورد ناسیونالیست های ایرانی تا پایان سده نوزدهم ، پردازش زمینه های حکومت قانون به عنوان پیش درآمد حق حاکمیت ملت بود که سرانجام در مشروطه ایرانی رونمایی شد. از همین دوره است که زمینه اشکال گوناگون ملت سازی در ایران معاصر شکل گرفت و فرایند تدریجی گذار از یک ملت فرهنگی به یک ملت سیاسی پیریزی شد، هر چند تاکنون به طور کامل تحقق نیافته است .
خلاصه ماشینی:
پیدایش ناسیونالیسم ایرانی در این سده ، پیامد گریزناپذیر بحران ناشی از رویارویی ایران سنتی با مدرنیت است که به صورت نخبه گرایانه و ابتدایی در میان برخی دولتمردان و روشنفکران ایرانی و در قالب سیاست ها و اندیشه های نوگرایانه تبلور یافت .
بنابراین ، فهم چگـونگی تکـوین ناسیونالیسـم در سده نوزدهم و قبل از مشروطه ، به این دلیل اهمیت دارد کـه بـه درک پیـدایش "ملـت ایـران "، منازعات و شکاف های ایدئولوژیک در ایران معاصر کمک میکنـد.
از این رو، در پژوهش حاضر، بررسی می شود که ناسیونالیسـم ایرانـی در سـده نـوزدهم در پاسخ به چه مسأله / مسایلی، چگونه و با چه ویژگـیهـا و گـرایش هـایی شـکل گرفـت ؟ بـدین ترتیب ، نمونه ای از سیاست ها و اندیشه های ناسیونالیستی برخی دولتمردان و روشنفکران ایرانـی در سده نوزدهم با هدف واکاوی زمینه شکل گیری، اهداف و ابعاد ناسیونالیسم ایرانی با ارجاع به منابع دست اول و دست دوم مورخان ایرانی ٢ و پژوهشگران دوره مذکور، مورد بررسی، مقابله و ١.
بنابراین ، در پژوهش حاضر از منابع موجود و آثار مورخـان و پژوهشـگران دیگـر برای ایجاد فهم متقابـل از ناسیونالیسـم ایرانـی اسـتفاده شـده اسـت تـا بـا شناسـایی و بررسـی سیاست ها و اندیشه های ناسیونالیستی آن دوره ، به واکاوی نخستین زمینـه هـای تکـوین عینـی و ذهنی آن چیزی بپردازیم که اکنون "ملت ایران " نامیده میشود.
درک ناسیونالیسم ایرانی در این قالـب ، میسـر اسـت و ایـن استدلال را باید از منظر مهم ترین ویژگی معاصر جامعه ایران یعنی دوره "گذار" مورد توجه قرار داد.