چکیده:
مزدوران به عنوان یکی از منزلگاههای مهم راه بزرگ خراسان و گردنهای که سرزمینهای شمالی و جنوبی رشتهکوه کپه داغ را با یکدیگر مرتبط میساخته، بستر رویدادهای سرنوشتسازی در تاریخ شمال شرق ایران بوده است. تردد کاروانهای تجاری، قشون نظامی و جوامع کوچ رو از گردنه مزدوران بر اهمیت سوقالجیشی این گذرگاه میافزود. از این رو حفظ و حراست از گردنه مزدوران اهمیتی حیاتی برای ساکنان خراسان داشت. به منظور نیل به این هدف در نقاط مختلف مزدوران برجها و قراولخانههای متعدد احداث شده بود و حصارها و قلعههای مستحکم، امنیت این گردنه را تامین میکردند. تتبع در متون تاریخی و مطالعه باستانشناختی بقایای استحکامات دفاعی مزدوران، گوشهای از تاریخ این منطقه مهم را روشن میسازد.
خلاصه ماشینی:
تأملی در تاریخ و باستان شناسی مزدوران میثم لباف خانیکی* چکیده مزدوران به عنوان یکی از منزلگاههای مهم راه بزرگ خراسان و گردنهای که سرزمینهای شمالی و جنوبی رشتهکوه کپه داغ را با یکدیگر مرتبط میساخته، بستر رویدادهای سرنوشتسازی در تاریخ شمال شرق ایران بوده است.
مزدوران، خراسان، استحکامات دفاعی، بررسی باستانشناسی (رجوع شود به تصویر صفحه) مقدمه راه بزرگ خراسان که اندکی بیش از یک قرن است به نام راه ابریشم شهرت یافته (تکمیل همایون ٩٨٣١: ٥٢)، پس از گذشتن از بیابانهای گرم و خشک قره قوم و سپری کردن مرو و سرخس، قبل از آنکه وارد دشت حاصلخیز مشهد شود، از میان گردنهای کوهستانی عبور میکند که به نام مزدوران شناخته میشود.
(شکل ٤) مزدوران که همواره مهمترین گذرگاه در میانۀ راه بزرگ خراسان به شمار میرفت، علاوه بر ایجاد معبری برای کاروانهای تجاری، ارتباط میان کوچروان شمال کپه داغ و یکجانشیان جنوب این رشتهکوه را با یکدیگر میسر میساخت.
علاوه بر توصیف این نقطۀ حساس جغرافیایی در متون تاریخی، بقایای استحکامات دفاعی در محدودۀ مزدوران روایتگر اهمیت ژئواستراتژیک این منطقه در تاریخ شمال شرق ایران میباشد.
کوهها و تپهها، رودها و چشمهها و غارها و شکفتهایی که چهرۀ طبیعی مزدوران را شکل دادهاند، در کنار موقعیت سوقالجیشی این منطقه در کنار راه خراسان و بر فراز رشتهکوه کپه داغ سبب شده است که مزدوران را بستر شخصیتها و رویدادهایی اساطیری بدانند.
یکی از این سه محوطه بر فراز تپهای قرار گرفته است واقع بر ستیغ ارتفاعات مزدوران که بر گسترۀ دشت مشهد از یکسو و راه خراسان از سوی دیگر اشراف دارد.