چکیده:
واژة مضمون از کلیدواژه های اصلی فن شعر فارسی در سبک هندی است . این واژه که از میانه قرن دهم به یک اصطلاح فنی در هنر شعر فارسی بدل شده است ، مترادف «معنی، محتوا، مفهوم ، منطوق ، مقصود یا فحوا و لحن کلام » نیست . مسئله این مقاله بازشناسی ماهیت مضمون به عنوان هنرسازة اصلی مکتب نازکخیالی (سبک هندی) است . مقاله میکوشد چیستی «مضمون » و سازوکار «مضمون بندی» را از دیدگاه شاعران و تذکره نویسان آن دوره بازشناسد. برای این منظور، نخستین کاربردهای مضمون در مقام اصطلاح فن شعر را از پایان قرن دهم تا پایان قرن دوازدهم رصد کرده و هشت ویژگی مضمون را از خلال سخن شاعران و منتقدان سبک هندی شناسایی و درنهایت تعریفی از مضمون بیان کرده است . همچنین ، براساس سه فعل پرکاربرد مرتبط با مضمون (یافتن ، بستن و رساندن )، سه فرایند مضمون آفرینی در سبک هندی را از هم متمایز کرده و از روند روبه پیچیدگی صناعت مضمون از صائب تبریزی تا ناصرعلی سرهندی در پایان قرن دوازدهم سخن گفته است .
خلاصه ماشینی:
برای این منظور، نخستین کاربردهای مضمون در مقام اصطلاح فن شعر را از پایان قرن دهم تا پایان قرن دوازدهم رصد کرده و هشت ویژگی مضمون را از خلال سخن شاعران و منتقدان سبک هندی شناسایی و درنهایت تعریفی از مضمون بیان کرده است .
همچنین ، براساس سه فعل پرکاربرد مرتبط با مضمون (یافتن ، بستن و رساندن )، سه فرایند مضمون آفرینی در سبک هندی را از هم متمایز کرده و از روند روبه پیچیدگی صناعت مضمون از صائب تبریزی تا ناصرعلی سرهندی در پایان قرن دوازدهم سخن گفته است .
باآنکه در دیوان صائب اصطلاح مضمون ٥٨ بار و در دیوان بیدل بیش از ١٠٠ بار آمده است ، هنوز تصور روشنی از مفهوم مضمون در شعر سبک هندی در دست نیست .
از نظر شمیسا نیز: «کوشش شاعر سبک هندی مضمون یابی و ارائۀ خیال خاص و معنی برجسته است ؛ یعنی فکری جزئی اما تازه و نگفته و بیان آن به صورتی اعجاب انگیز»١ (شمیسا، .
اما اینکه میگوید: «در ظاهر هیچ پیوندی میان عناصر نیست »، با اصل ایدة وی تناقض دارد؛ زیرا اول اینکه ، صورت زبان همان ظاهر الفاظ است و مضمون حاصل تناسب الفاظ که مورد تأکید خود حسن پور هم هست ؛ دوم اینکه ، حکم فقدان پیوند میان عناصر زبان ، درباب همۀ انواع مضمون صادق نیست .
مضمون مورد نظر ما به این معانی نیست ؛ بلکه اصطلاح شعری خاص در یک دورة تاریخی از شعر فارسی است که ضرورت دارد با استناد به کاربردهای اهل آن دوره ، مفهوم آن تبیین شود.